el-İKMÂL

Tam adı el-İkmâl fî refʿi (ʿârıżi)’l-irtiyâb ʿani’l-müʾtelif ve’l-muḫtelif fi’l-esmâʾ ve’l-künâ ve’l-ensâb olup yazılışı aynı, okunuşu farklı veya yazılış ve okunuş bakımından birbirine yakın isim, lakap, künye ve nisbeleri araştırmayı ve bu tür kelimelerde meydana gelebilecek karışıklıkları gidermeyi konu edinen mü’telif-muhtelif alanında yapılmış önemli bir çalışmadır. Arap yazısının yeterince gelişmediği, hareke ve nokta gibi belirleyici işaretlerin kullanılmadığı ilk dönem eserlerinde şahıs, kabile ve yer adlarının doğru okunup kaydedilmesinin büyük önem taşıdığı, bu sebeple hadis râvilerinin adlarını, nisbelerini, lakap ve künyelerini doğru olarak belirlemek ve benzerlerinden ayırabilmek amacıyla bu alanda başka çalışmaların da yapıldığı bilinmektedir. Dârekutnî’nin el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif’i ile Abdülganî el-Ezdî’nin el-Müʾtelif ve’l-muḫtelif ve Müştebihü’n-nisbe adlı eserleri üzerine Hatîb el-Bağdâdî’nin yazdığı Tekmiletü’l-Müʾtelif ve’l-muḫtelif’i esas alınarak onların eksiklerini tamamlayıp hatalarını düzeltmek amacıyla telif edilen el-İkmâl’de İbn Mâkûlâ, İbnü’t-Tahhân’ın adını vermediği bu konudaki eserinden de faydalanmıştır (el-İkmâl, I, 3).

Alfabetik olarak düzenlenen eserde ele alınan isim, lakap, künye ve nisbeler, hareke ve noktaların olmamasından dolayı Arap yazısının imkân verdiği okuma şekilleri dikkate alınarak sınıflandırılmış ve bunlar bir bab başlığı altında söz konusu isim, lakap ve nisbelerle anılan şahıslar çok defa hocaları ve talebelerinin adlarına da yer verilerek sıralanmış, tasnifte sahâbe, tâbiîn ve tebeu’t-tâbiînden olanlara öncelik verilmiş, daha sonra kronolojik sıra takip edilmiştir. Eserde zikredilen şahısların yaşadıkları zaman, yer ve genellikle vefat tarihleri belirtilmiş, isim, lakap, künye ve nisbelerin mânaları üzerinde durulmuştur. Kelimelerin okunuşuyla ilgili ihtilâf noktalarında müellif bazan herhangi bir görüş belirtmemiş, bazan gerekçelerini de açıklayarak kendi tercihini ortaya koymuştur. İbn Mâkûlâ’nın 467’de (1074) tamamlayıp 470’te (1077) gözden geçirerek temize çektiği eseri öncekilerle kıyaslanması durumunda şekil, üslûp ve muhteva bakımından bir zenginlik ve orijinallik arzetmekteyse de kendinden sonra üzerinde yapılan çalışmalar onun da eksikliklerinin bulunduğunu ortaya koymaktadır. İbn Nukta eser üzerine Tekmiletü’l-İkmâl adıyla bir zeyil yazmış, bunu, İbnü’s-Sâbûnî’nin Tekmiletü İkmâli’l-İkmâl adını taşıyan eseriyle Ebü’l-Muzaffer Mansûr b. Selîm el-Hemedânî’nin hazırladığı zeyil takip etmiştir (bk. MÜ’TELİF ve MUHTELİF).

el-İkmâl’in ilk altı cildi Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî el-Yemânî (Haydarâbâd 1381-1386/1962-1967), VII. cildi ise Nâyif Abbas (Beyrut 1976) tarafından yayımlanmış, daha sonra bu baskı neşredenlerin adı kaydedilmeksizin ve Muallimî’nin altmış bir sayfalık mukaddimesine yer verilmeksizin tekrarlanmıştır (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye, Beyrut 1411/1990). Dahîl b. Sâlih b. Dahîl el-Lahîdân, Fihrisü Kitâbi’l-İkmâl: Tertîbü’l-İkmâl mevâd ve ricâl li’l-Emîr İbn Mâkûlâ adıyla eserin fihristini hazırlamıştır (Riyad 1414/1994).

BİBLİYOGRAFYA

İbn Mâkûlâ, el-İkmâl (nşr. Abdurrahman b. Yahyâ el-Muallimî), Haydarâbâd 1381/1962, neşredenin girişi, I, 2-3, 4, 7, 8, 10, 38, 45-61; ayrıca bk. I, 1-3.

İbnü’s-Salâh, ʿUlûmü’l-ḥadîs̱, s. 344.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1637.

Brockelmann, GAL, I, 435.

Talat Koçyiğit, Hadis Istılahları, Ankara 1980, s. 336.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 251.

Mücteba Uğur, Ansiklopedik Hadis Terimleri Sözlüğü, Ankara 1992, s. 291.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 239.