el-İLMÂM

Tam adı el-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm olan eserde hadis imamlarından en az birisi tarafından güvenilir kabul edilen râvilerin rivayet ettiği ve hadis hâfızlarının ya da müctehid fakihlerin sahih saydığı 1632 (bazı neşirlerde 1474) hadis bir araya getirilmiştir. Hadislerin senedinde sadece sahâbî râviler zikredilmiş, “Kitâbü’ṭ-Ṭahâre”den başlamak üzere hemen bütün fıkıh bablarına yer verilmiştir. İbn Dakīkul‘îd, titiz bir çalışma ile kaleme aldığını belirtiyorsa da müstensihlerden, ayrıca eserini temize çekmeden vefat eden müellifin pek düzgün olmayan yazısından kaynaklanan bazı hatalara dikkat çekilmiştir (Sübkî, IX, 212, 246).

Eser, el-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm adıyla önce Muhammed Saîd el-Mevlevî tarafından notlar eklenerek (Dımaşk 1383/1963; Riyad 1383/1963; Beyrut 1406/1986), daha sonra çeşitli nüshaları ve bu neşir dikkate alınmak suretiyle Hüseyin İsmâil el-Cemel tarafından (I-II, Riyad 1414/1994) yayımlanmış, bu neşirde hadislerin kaynakları gösterilmiş ve muhtelif nüshalarda yer alan farklı rivayetler esere ilâve edilmiştir.

Ahkâm hadisleri konusunda daha önce yazılanların en genişi olan ve zaman zaman hadislerin sıhhatini tesbit hususunda kaynak olarak gösterilen el-İlmâm üzerine muhtelif şerh ve ihtisar çalışmaları yapılmış olup bunlardan müellifin Şerḥu’l-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm’ı sadece ilk altı hadisin geniş bir şerhinden ibarettir (I-II, nşr. Abdülazîz b. Muhammed es-Saîd, Riyad 1418/1997). Geri kalan kısmının mevcut olup olmadığı tesbit edilemeyen bu şerhte râvilerin biyografileri, hadislerin hangi kaynaklarda geçtiği, kelimelerinin dil yönünden açıklaması ve fıkhî meseleler üzerinde durulmuştur. Yine müellifin henüz müsvedde halinde iken kaybolduğu söylenen yirmi veya yirmi beş cilt hacmindeki el-İmâm adlı kitabının el-İlmâm’ın şerhi olduğu ileri sürülmüşse de eserin ilk cildini ihtiva eden bazı yazmaların incelenmesi sonunda bunun müstakil bir çalışma olduğu anlaşılmıştır (İbn Dakīkul‘îd, Şerḥu’l-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm, neşredenin girişi, I, 3-14; Muhammed Râmiz el-Uzeyzî, s. 144-146). Kaynaklarda el-İlmâm’ı İbn Nâsırüddin’in de şerhettiği kaydedilmektedir.

İbn Dakīkül‘îd’in talebesi Kutbüddin el-Halebî eseri el-İhtimâm bi-telḫîṣi Kitâbi’l-İlmâm adıyla ihtisar etmiş (nşr. Hüsâm Riyâz, Beyrut 1410/1990), çalışmasında müellifin bazı hatalarını düzeltmiş, hadislerin kaynaklarını tesbit etmiş ve eserde bulunmayan bir kısım rivayetleri eklemiştir. İbn Balabân’ın Telḫîṣü’l-İlmâm fî eḥâdîs̱i’l-aḥkâm (el-İḥkâm li-eḥâdîs̱i’l-İlmâm) adlı muhtasarının bir nüshası Halep’te bulunmaktadır (Kettânî, s. 383; Brockelmann, GAL Suppl., II, 66). Şemseddin İbn Abdülhâdî’nin el-Muḥarrer adıyla kaleme aldığı muhtasar ise önce Muhammed b. Ahmed b. Ali el-Müzeynî’nin tashihleriyle el-Muḥarrer fi’l-ḥadîs̱ fî beyâni’l-aḥkâmi’ş-şerʿiyye (Kahire, ts. [el-Mektebetü’t-ticâriyyetü’l-kübrâ]), daha sonra Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî ve diğerleri tarafından el-Muḥarrer fi’l-ḥadîs̱ (I-II, Beyrut 1405/1985) adıyla yayımlanmıştır. Cemâleddin Yûsuf b. Hasan el-Hamevî bu ihtisarı esas alarak eseri şerhetmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

İbn Dakīkul‘îd, el-İlmâm bi-eḥâdîs̱i’l-aḥkâm (nşr. Hüseyin İsmâil el-Cemel), Riyad 1414/1994; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 17-32.

a.mlf., Şerḥu’l-İlmâm (nşr. Abdülazîz b. Muhammed es-Saîd), Riyad 1418/1997, neşredenin girişi, I, 3-26.

a.mlf., el-İḳtirâḥ fî beyâni’l-ıṣṭılâḥ (nşr. Kahtân Abdurrahman ed-Dûrî), Bağdad 1402/1982, neşredenin girişi, s. 112-123.

Sübkî, Ṭabaḳāt (Tanâhî), IX, 212, 246.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 158.

Brockelmann, GAL, II, 75; Suppl., II, 66.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 383.

Muhammed Râmiz Abdülfettâh Mustafa el-Uzeyzî, İbn Daḳīḳı’l-ʿîd: ʿAṣruhû, ḥayâtühû, ʿulûmühû ve es̱eruhû fi’l-fıḳh, Amman 1988, s. 144-146.

Celâleddin Ahmed en-Nûrî, “el-İmâm İbn Daḳīḳı’l-ʿîd: Ḥayâtühû ve âs̱âruh”, el-Baʿs̱ü’l-İslâmî, XXXVII/4, Leknev 1412/1992, s. 80-85.