Kur’an ilimleriyle ilgili bütün konuları içine alan müstakil bir eserin bulunmadığı kanaatiyle böyle bir eser yazmayı düşündüğünü söyleyen müellif, hocalarından Kâfiyeci’nin tefsir ilimlerine dair muhtasar eserini ve Abdurrahman b. Ömer el-Bulkīnî’nin oldukça hacimli Mevâḳıʿu’l-ʿulûm min mevâḳıʿu’n-nücûm’unu incelemiş, bunlardan ikinci kitapta muhtasar bulduğu konuları genişleterek ve yeni konular ilâve ederek önce et-Taḥbîr fî ʿilmi’t-tefsîr’ini yazmıştır (872/1467-68). Daha sonra Bedreddin ez-Zerkeşî’nin bu alanda yazılan ilk müstakil eser olan el-Burhân fî ʿulûmi’l-Ḳurʾân adlı kitabını gören ve Kur’an ilimlerine dair çalışmalarını bu eseri örnek alarak sürdüren Süyûtî, el-Burhân’dan daha muhtevalı ve daha düzenli olduğunu söylediği el-İtḳān’ı, hazırlamakta olduğu Mecmaʿu’l-baḥreyn ve maṭlaʿu’l-bedreyn adlı büyük tefsirine mukaddime olmak üzere kaleme almıştır (el-İtḳān, I, 3-14; et-Taḥbîr, neşredenin girişi, s. 12-13).
Telifi sırasında İbn Cerîr et-Taberî, İbn Ebû Hâtim, İbn Merdûye, İbn Hayyân, Ebû Ubeyd Kāsım b. Sellâm, İbn Ebû Dâvûd, Nevevî, Âcurrî, Alemüddin es-Sehâvî, İbnü’l-Cezerî, Hüzelî, Nehhâs, Ebû Amr ed-Dânî, Râgıb el-İsfahânî, İbn Kuteybe, İbn Cinnî, Hattâbî, Rummânî, Bâkıllânî gibi âlimlerin tefsir, hadis, fıkıh, lugat, kıraat, resm-i hat, ahkâm ve tarihle ilgili kitaplarından faydalanılan eser (el-İtḳān, I, 18-21), birbirine yakın konular birlikte ele alınarak seksen başlık (nevi) halinde düzenlenmiştir.
Konular işlenirken önce aynı konuda eseri bulunan müellif ve eserleri zikredilerek değerlendirilmiş, ilgili meseleler âyet ve hadisler ışığında, bunlarda yoksa âlimlerin sözlerinden deliller getirilerek çözümlenmiş, faydalanılan kitaplardan özet metinler aktarılmıştır. Farklı görüşler nakledildikten sonra müellif kendi görüşünü ortaya koymuş, haberlerin kaynak ve isnadını belirtmiştir. Hadisler senetleriyle verilmiş, sıhhatleri üzerindeki değerlendirme ise araştırmacıya bırakılmıştır (Abdülhafîz Fergalî el-Karnî, s. 112).
el-İtḳān’da konular birbirinden farklı hacimlerde işlenmiş olup sayfalarca tutanları bulunduğu gibi bir iki sayfa kadar olanları da vardır. Kur’an’ın nüzûl sebepleri, isimleri, sûre adları, Kur’an’ın toplanması, tertibi, sûre, âyet, kelime ve harf sayıları, isnad dereceleri, kıraatler, tecvidle ilgili konular, tilâvet âdâbı, tefsir metodolojisi, müfessirlerin tabakaları, sûrelere dair tefsir rivayetleri ayrıntılı biçimde ele alınmıştır. Konular arasında ayrıca “tenbih, fer‘, fasl, teznîb, fâide, mesele” gibi başlıklar altında çeşitli bilgiler verilmiştir.
Eser, ilk defa Mevlevî Beşîrüddin ve Nûrulhak tarafından Aloys Sprenger’in bir tahliliyle birlikte neşredilmiş (Kalküta 1852-1854), daha sonra Mısır’da yayımlanmış (Kahire 1278, 1279, 1287, 1306), ayrıca kenarında Bâkıllânî’nin İʿcâżü’l-Ḳurʾân’ıyla birlikte basılmıştır (Kahire 1317, 1318, 1370/1951). Bunun dışında el-İtḳān, Muhammed Ebü’l-Fazl İbrâhim’in tahkiki (Kahire 1387/1967, 1405/1985) ve Mustafa Dîb el-Bugā’nın ta‘likiyle (Beyrut 1407/1987) iki cilt halinde yayımlanmıştır. Sakıp Yıldız ve Hüseyin Avni Çelik eseri el-İtkan fî ulûmi’l-Kur’an: Kur’an İlimleri Ansiklopedisi adıyla Türkçe’ye çevirmişlerdir (İstanbul 1987).
BİBLİYOGRAFYA
Süyûtî, el-İtḳān (Ebü’l-Fazl), I, 3-14, 18-21.
a.mlf., et-Taḥbîr fî ʿilmi’t-tefsîr (nşr. Fethî Abdülkādir Ferîd), Riyad 1402/1982, s. 27-29; ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 11-13.
Serkîs, Muʿcem, I, 1074.
Abdülhafîz Fergalî el-Karnî, el-Ḥâfıẓ Celâlüddîn es-Süyûṭî, Kahire 1990, s. 108-122.
İyâd Hâlid et-Tabbâ‘, el-İmâmü’l-Ḥâfıẓ Celâlüddîn es-Süyûṭî, Dımaşk 1417/1996, s. 113, 114.
Abdülkadir Karahan, “Süyûtî”, İA, XI, 261.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2001 yılında İstanbul’da basılan 23. cildinde, 464 numaralı sayfada yer almıştır.