Farsça’da “dilenci; dilenci çantası, dağarcık, torba” gibi anlamlara gelen keşkûl kelimesi Arapça’da “mecmua, antoloji” mânasını ifade etmekte olup Âmilî’nin bu eseriyle özdeşleşmiştir. Telif tarzı itibariyle Türk edebiyatındaki cönkleri hatırlatan el-Keşkûl, müellifin hayatı boyunca okuduğu eserlerde karşılaştığı güzel ve ilginç parçaların düzensiz biçimde bir araya toplanmasıyla meydana gelmiştir. Âmilî, önsözünde gençlik yıllarında yazdığı el-Miḫlât adlı kitabından sonra güzel ve parlak latifeler, büyüleyici şiirler, etkili öğütler, zarif fıkralar bulduğunu söylemekte, eseri bu kitabın devamı olarak telif ettiğini belirtmektedir. Ayrıca eserini düzeltme ve bölümlere ayırma fırsatı bulamadığını, çalışmasına, el-Miḫlât’ın ismine uygun olsun diye onun Farsça karşılığı olan el-Keşkûl adını verdiğini ve ilkinde zikrettiği hiçbir şeyi burada tekrarlamadığını söylemektedir.
el-Keşkûl’de tefsirle ilgili açıklamalara, hadislere dair bilgilere, Arap grameri, lugatı ve belâgatına dair kısımlara, düşündürücü fıkralara, ilginç hikâye ve kıssalara, seçme şiirlere, Hz. Ali, Yunan filozofları, hükümdarlar ve bazı ünlülere ait hikmetli sözlere, vecize ve atasözlerine, gazel, methiye, fahriye ve mersiyelere, vasiyet, mektup ve hutbelere, tasavvuf, felsefe ve ahlâka, kelâm, tevhid ve ilâhiyyâta dair bilgilere, matematik ve matematikle ilgili lugazlara, cebir, geometri ve astronomi gibi müsbet ilimlere dair bahislere, müstehcen fıkra ve şiirlere, bazı meşhur âlimlerin vefat, bazı eserlerin yazılış tarihlerine, Hıristiyanlık’la ilgili konulara, Kur’an’daki kelime ve harf sayısına vb. hususlara dair bilgilere yer verilmiştir. Eseri iki cilt halinde neşreden Tâhir Ahmed ez-Zâvî (Kahire 1380/1961) her iki cildin sonuna koyduğu indekste bu konuları yetmiş iki başlık altında toplamıştır.
Âmilî’nin kendisine ve babasına ait önemli miktarda şiirle birlikte el-Keşkûl’de Arap edebiyatında asırlardan beri şöhret bulmuş çok sayıda kaside yer almaktadır. Eserdeki 220 Arap ve 126 İran şairine ait şiirler 5000 beyte ulaşmaktadır (Ömer Ferruh, II, 343). Müellif çeşitli konularda ve özellikle tefsire dair açıklamalarında kendi görüşlerine de yer vermiştir (el-Keşkûl, I, 240-241, 272). Beş cilt olarak hazırlanan eserin ciltlerinin başında ve sonunda müellife ait bazı risâleler de yer almaktadır. Tefsire dair açıklamaların birçoğu başta Zemahşerî’nin el-Keşşâf’ı ile onun bazı hâşiyelerinden, Fahreddin er-Râzî, Beyzâvî, Nîsâbûrî, İbn Cerîr et-Taberî’nin tefsirlerinden, ansiklopedik bilgilerin çoğu da Safedî’den nakledilmiştir. Arap edebiyatında bu tür eserlerin en iyi örneklerinden olan kitap, müellifin geniş kültürünü, ince zevkini gösterdiği gibi telif edildiği çağın edebiyat ve kültür seviyesine de ışık tutmaktadır.
Eser ilk defa Tahran’da yayımlanmış (1266), bunu Kahire, Bulak, Beyrut, Tahran, Kum ve Bombay’da yapılan baskılar takip etmiştir. Tahran ve Kum neşirlerinde yer alan bazı Farsça şiirler ve matematikle ilgili kısımlar Kahire, Bulak ve Beyrut baskılarında çıkarılmıştır. Kitabın Libya müftüsü Tâhir Ahmed ez-Zâvî tarafından yapılan neşri en mükemmel olanıdır (I-II, Kahire 1380/1961). Bunun sonunda (II, 429-502), Bulak baskısında (1288) olduğu gibi Âmilî’nin Vesîletü’l-fevz ve’l-emân fî medḥi ṣâḥibi’z-zamân adlı kasidesine Şeyh Ahmed el-Menînî’nin 1151’de (1738-39) yaptığı şerh de yer almaktadır.
el-Keşkûl adıyla telif edilen ilk eser, İbnü’l-Mutahhar el-Hillî’ye (ö. 726/1325; Haydar el-Abdelî ya da İbnü’l-Mü‘mer’e) nisbet edilen, Ehl-i sünnet-Şîa ihtilâfına dair el-Keşkûl fîmâ cerâ ʿalâ (li-) âli’r-Resûl’dür (Necef 1372). Ancak edebî ve antolojik nitelikte ilk eser Âmilî’nin el-Keşkûl’üdür. Daha sonra el-Keşkûl veya Mecmûʿa Keşkûliyye adıyla değişik konulardaki derlemeleri içeren doksana yakın eser kaleme alınmıştır. Bunların çoğu İranlı Şiî yazarlara aittir (Âgā Büzürg-i Tahrânî, XVIII, 70-83; XX, 99-101). Zeynüddin Muhammed b. Hasan el-Âmilî’nin Ravżatü’l-ḫavâṭır ve nüzhetü’n-nevâẓır’ı (Îżâḥu’l-meknûn, I, 594), Şeyh Ali Hâzin’in Müddetü’l-umûr’u, Muhammed b. Ali el-Bahrânî’nin Câmiʿu’ş-şetât’ı (Âgā Büzürg-i Tahrânî, XVIII, 79) ve İbn Usfûr el-Bahrânî’nin Enîsü’l-müsâfir ve celîsü’l-ḥâżır’ı (a.g.e., XVIII, 81) bunlardan bazılarıdır. İbrâhim b. Ali el-Âmilî el-Kef‘amî’nin (ö. 905/1500) kaleme aldığı Mecmûʿu’l-ġarâʾib ve Mevżûʿu’r-reġāʾib adlı eser de (a.g.e., XX, 56) el-Keşkûl tarzındadır.
BİBLİYOGRAFYA
Bahâeddin el-Âmilî, el-Keşkûl (nşr. Tâhir Ahmed ez-Zâvî), Kahire 1380/1961, I-II.
a.mlf., Ḥürmetü ẕebâʾiḥi Ehli’l-kitâb (nşr. Züheyr el-A‘racî), Beyrut 1410/1990, neşredenin girişi, s. 37, 38-39.
Hür el-Âmilî, Emelü’l-ʿâmil (nşr. Ahmed el-Hüseynî), Bağdad 1385/1965, I, 156; II, 85, 251, 337.
Serkîs, Muʿcem, II, 1263.
Îżâḥu’l-meknûn, I, 594.
Brockelmann, GAL, II, 415; Suppl., II, 596.
Abdülmecîd el-Hür, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿÂmilî, Beyrut 1402/1982, s. 282-283.
C. Zeydân, Âdâb, II, 346-347.
Âgā Büzürg-i Tahrânî, eẕ-Ẕerîʿa ilâ teṣânîfi’ş-Şîʿa, Beyrut 1403/1983, XVIII, 70-83; XX, 56, 99-101, 232-233.
Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî fi’l-ʿaṣri’l-ḥadîs̱, Beyrut 1406/1986, II, 341-355.
Kays Âl-i Kays, el-Îrâniyyûn, III, 423-424.
C. E. Bosworth, Bahā al-Dīn al-‘Āmilī and his Literary Anthologies, Manchester 1989.
D. J. Stewart, “Şeyḫ Bahâʾî vü Keşkûl-i ô” (trc. Hüseyin Ma‘sûmî), Neşr-i Dâniş, XI/3, Tahran 1370 hş., s. 44.
Ch. Pellat, “Bulletin critique”, Arabica, XXXVIII/2, Leiden 1991, s. 282-283.
D. E. P. Jackson, “Reviews”, JAL, XXIII/1 (1992), s. 74-76.
Cl. Huart, “Keşkül”, İA, VI, 601.
a.mlf., “Kas̲h̲kūl”, EI2 (İng.), IV, 706.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2002 yılında Ankara’da basılan 25. cildinde, 324-325 numaralı sayfalarda yer almıştır.