Tam adı el-Varaḳāt fî uṣûli’l-fıḳh olup el-Kitâb, er-Risâle ve el-Muḳaddime olarak da anılmakla birlikte el-Varaḳāt adıyla tanınmıştır (İbn Zekrî et-Tilimsânî, I, 260; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 2005-2006). Cüveynî’nin el-Burhân gibi kapsamlı bir eserin yanı sıra ezberlenmesi kolay, yaklaşık 1600 kelimeden oluşan (Hallaq, III/2 [1992], s. 194-195) veciz bir usul risâlesi telif etmesi bunun eğitim amacıyla hazırlandığını düşündürmektedir. Onun Nîşâbur Nizâmiye Medresesi’nin başına getirilip yaklaşık otuz yıl bu görevi sürdürmesi ve el-Varaḳāt’ın ilk dönemlerden itibaren usul eğitimi alan mübtedîlere okutulması bu ihtimali güçlendirmektedir. Nitekim Kalkaşendî, fetva ve tedris icâzetlerinden bahsederken ezberlenip bir hocaya arzedilen eserler arasında el-Varaḳāt’ı da sayar (Ṣubḥu’l-aʿşâ, XIV, 373). Ayrıca Cüveynî’ye kadar usul konularını kapsayıcı nitelikte özlü bir eserin kaynaklarda zikredilmemesi el-Varaḳāt’ın fıkıh usulü eğitimi için kaleme alınan ilk eser olduğunu gösterir niteliktedir.
Usul konularının neredeyse tamamını içeren el-Varaḳāt’ın başında usûl-i fıkhın mânası, hükmün nevileri, fıkıh-ilim-zan-şek arasındaki fark hakkında kısa açıklamalara yer verilip fıkıh usulünün ana konuları (bab) sayılmaktadır. Daha sonra ayrı başlıklar altında şu on altı konu ele alınmaktadır: Kelâmın kısımları, emir, nehiy, âm-hâs, mücmel-mübeyyen, zâhir-müevvel, fiiller, nesih, icmâ, haberler, kıyas, hazr-ibâha, delillerin tertibi, müftüde bulunması gereken şartlar, müsteftîde bulunması gereken şartlar, ictihad. Fiilî ve takrirî sünnete “ef‘âl”, kavlî sünnete “ahbâr”, sahâbî kavline “icmâ”, istishâbü’l-hâl konusuna “hazr ve ibâha” başlığı altında değinilmektedir. el-Burhân ile el-Varaḳāt arasında tertip açısından benzerlikler yanında bazı farklılıklar da mevcuttur. Cüveynî el-Burhân’da şer‘î hükümleri “beyân” üst başlığı altında yer alan emir ve nehyin altında incelerken (I, 308-313) el-Varaḳāt’ta bunlara mukaddimede yer vermiştir. Nesih konusunu el-Burhân’ın sonunda “tercih” bölümünün altında incelemesine karşılık (II, 1293, 1315) el-Varaḳāt’ta müstakil bir konu olarak Hz. Peygamber’in fiillerine ayırdığı bölümden sonra icmâdan önce ele almıştır. Kelâm yönü de olan “hazr ve ibâha” meselesine el-Varaḳāt’ta kıyas bahsinden sonra değinirken el-Burhân’da bunu mukaddimede hüsün ve kubuh başlığı altında incelemiştir. Birkaç istisna dışında (s. 20, 27) el-Varaḳāt’ta görüş farklılıklarına temas edilmez. Eserin çeşitli neşirleri yapılmıştır (Kahire 1306, Şehâbeddin el-Karâfî’nin Şerḥu Tenḳīḥi’l-fuṣûl’ü ile birlikte; Dımaşk, ts., Mecmûʿu Erbaʿa mütûn uṣûliyye adlı derlemede usule dair üç eserle birlikte, Cemâleddin el-Kāsımî’nin ta‘lîkātıyla; nşr. Abdüllatîf Muhammed el-Abd, Kahire 1397/1977; Kahire 1993, Mütûn uṣûliyye mühimme içinde; nşr. Ferîd Mustafa Selmân, Riyad 1412; Riyad 1416/1996, Şerefeddin el-İmrîtî’nin nazmı ile birlikte; nşr. Âdem İlûrî, Agefe, ts.).
el-Varaḳāt üzerine Şâfiîler’in yanı sıra Hanefî, Mâlikî ve Hanbelî âlimleri tarafından birçok şerh, hâşiye ve ta‘lik çalışması yapılmıştır. Bunlardan bazıları şunlardır: 1. İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî (ö. 643/1245), Şerḥu’l-Varaḳāt fi’l-uṣûl (nşr. Muhsin Sâlih Mollanebî Sâlih el-Kürdî, Mekke 1428/2007). Bilindiği kadarıyla eser üzerine yazılan ilk şerhtir. 2. Firkâh, Şerḥu’l-Varaḳāt (nşr. Sâre Şâfî el-Hâcirî, Beyrut 1422/2001). Sonraki müelliflerin çokça faydalandığı bu şerhin adı ed-Derekât şeklinde de kaydedilir (Brockelmann, GAL, I, 487; Suppl., I, 671; Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 2128). 3. Celâleddin el-Mahallî, Şerḥu’l-Varaḳāt. Çeşitli baskıları yapılan eser (Kahire 1303, 1329, 1332, 1343, 1344, 1374/1955, 1379; Riyad 1417/1996; nşr. Ebû Âişe Abdülmün‘im İbrâhim, Mekke 1996; nşr. Hüsâmeddin Mûsâ Affâne, Riyad 1421/2001; nşr. İzzeddin Hişâm b. Abdülkerîm el-Bedrânî, Tavżîḥu’l-müşkilât min Kitâbi’l-Varaḳāt adıyla, İrbid 1423/2003) el-Varaḳāt’ın en önemli şerhlerinden biridir ve üzerine pek çok şerh ve hâşiye yazılmıştır: a) Ahmed b. Ahmed b. Abdulhak es-Sünbâtî, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî li’l-Varaḳāt. b) İbn Kāsım el-Abbâdî, eş-Şerḥu’l-kebîr ʿale’l-Varaḳāt (Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Varaḳāt, Kahire 1307, Karâfî’nin Şerḥu Tenḳīḥi’l-fuṣûl’ünün kenarında; nşr. Seyyid Abdülazîz ve Abdullah Rebî‘, I-II, Kahire/Riyad-Cidde 1416/1995). Eserin girişinde ifade edildiğine göre bu şerh/hâşiye hem el-Varaḳāt hem Mahallî’nin şerhi üzerine yapılmıştır. Abbâdî ayrıca eş-Şerḥu’ṣ-ṣaġīr ʿale’l-Varaḳāt adıyla bir hâşiye daha kaleme almış olup (Şevkânî’nin İrşâdü’l-fuḥûl’ünün kenarında, Kahire 1347, 1356; Beyrut 1399/1979) eser Mahallî’nin şerhiyle kendisinin Şerḥu’l-kebîr’inin cem‘ ve muhtasarı mahiyetindedir. Şebrâmellisî de Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Varaḳāt adıyla bir eser yazmıştır. c) Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî el-Bennâ, Ḥâşiyetü’d-Dimyâtî ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî ʿale’l-Varaḳāt (Kahire 1303, 1315, 1326, 1332, 1342, 1344, 1374/1955). d) Muhammed b. Ubâde el-Adevî el-Mâlikî, Ḥâşiyetü ʿUbâde ʿalâ Şerḥi’l-Maḥallî ʿale’l-Varaḳāt. e) Ahmed b. Abdullatîf el-Hatîb el-Câvî, Ḥâşiyetü’n-nefeḥât ʿalâ Şerḥi’l-Varaḳāt (nşr. Muhammed Sâlim Hâşim, Beyrut 1425/2004). 4. Şemseddin Muhammed b. Osman el-Mardînî, el-Encümü’ẓ-ẓâhirât ʿalâ ḥalli elfâẓi’l-Varaḳāt (nşr. Abdülkerîm b. Ali en-Nemle, Riyad 1415/1994, 1416/1996). 5. İbn İmâmü’l-Kâmiliyye diye bilinen Kemâleddin Muhammed b. Muhammed b. Abdurrahman el-Kâhirî, Şerḥu’l-Varaḳāt (nşr. Ömer Ganî Suûd el-Ânî, Amman 1422/2001). 6. İbn Kâvân olarak tanınan Hüseyin b. Ahmed el-Keylânî, et-Taḥḳīḳāt fî şerḥi’l-Varaḳāt (nşr. eş-Şerîf Sa‘d b. Abdullah eş-Şerîf, Amman 1419/1999). 7. İbn Zekrî et-Tilimsânî, Ġāyetü’l-merâm fî şerḥi Muḳaddimeti’l-İmâm. Eseri Hâlid b. Şücâ‘ el-Uteybî Medine el-Câmiatü’l-İslâmiyye’de (1415/1994), Muhanned Ev’idîr Meşnân, Cezayir’de el-Ma‘hedü’l-Vatanî el-Âlî’de yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamış ve bu sonuncusu basılmıştır (I-II, Cezayir-Beyrut 1426/2005). 8. Şemseddin el-Hattâb, Ḳurretü’l-ʿayn şerḥu Varaḳāti İmâmi’l-Ḥaremeyn (Muhammed b. Hüseyin el-Heddeh es-Sûsî et-Tûnisî’nin hâşiyesiyle birlikte, Tunus 1299, 1310-1312, 1323, 1351, 1368; Abdülhamîd b. Muhammed Ali Kuds’un Leṭâʾifü’l-işârât ilâ şerḥi Teshîli’ṭ-ṭuruḳāt’ı ile birlikte, Kahire 1330, 1343, 1369/1950; Ebû Muhammed Abdullah b. Hadrâ es-Selâvî’nin hâşiyesiyle, Fas 1317; nşr. Ahmed Mustafa Kāsım et-Tahtâvî, Kahire, ts. [2007]; nşr. Muhammed Sâlih b. Ahmed el-Garsî, Konya 1424/2003). Hattâb, eserinde daha çok Mahallî’nin şerhini esas almakla beraber Firkâh’ın şerhinden de faydalanmış, böylece her iki şerhi birleştirmiştir. 9. Şehâbeddin er-Remlî, Ġāyetü’l-meʾmûl fî şerḥi Varaḳāti’l-uṣûl (nşr. Hasan Abbas Kutb, Kahire 1426/2005; nşr. Osman Yûsuf Hâcî Ahmed, Beyrut 1426/2005). 10. İbrâhim b. Ahmed el-Haskefî (İbnü’l-Monlâ el-Halebî), Câmiʿu’l-müteferriḳāt min fevâʾidi’l-Varaḳāt adıyla mutavvel, et-Teḥârîrü’l-mülḥiḳāt ve’t-teḳārîrü’l-muḥaḳḳiḳāt adıyla mutavassıt ve Kifâyetü’r-riḳḳāt ilâ maʿrifeti ġurefi’l-Varaḳāt adıyla muhtasar şerhleri kaleme almıştır. 11. Hıdr Muhammed el-Lecmî, es̱-S̱emerât ʿale’l-Varaḳāt (Hama 1390/1970). el-Varaḳāt ile Mahallî’nin şerhi üzerine yapılmış bir ta‘liktir. 12. Abdullah b. Sâlih el-Fevzân, Şerḥu’l-Varaḳāt fî uṣûli’l-fıḳh (Riyad 1413, 1414, 1417).
el-Varaḳāt üzerine yapılan başlıca manzum çalışmalar da şunlardır: 1. Şerefeddin Yahyâ b. Nûreddin Mûsâ el-İmrîtî (ö. 890/1485 civarı), Teshîlü’ṭ-ṭuruḳāt naẓmü metni’l-Varaḳāt (Kahire 1357, 1415; nşr. Mahmûd Beyrûtî, Mecmûʿatü manẓûmâti ümmehâti’l-ʿulûm içinde, Dımaşk 1422/2001, Şemseddin el-Mardînî’nin el-Encümü’ẓ-ẓâhirât’ının içinde, Riyad 1416/1996, s. 27-37). Bu eser üzerine muhtelif şerhler yazılmıştır (Abdülhamîd b. Muhammed Ali Kuds, Leṭâʾifü’l-işârât ilâ şerḥi Teshîli’ṭ-ṭuruḳāt, Hattâb’ın Ḳurretü’l-ʿayn’ı ile birlikte, Kahire 1330, 1343). 2. Burhâneddin İbn Ebû Şerîf, Naẓmü’l-Varaḳāt. 3. İbn Zâkûr el-Fâsî, Naẓmü’l-Varaḳāt (Miʿrâcü’l-vüṣûl ilâ Semâvâti’l-uṣûl). Muhammed b. Ahmed b. Celûn bunu şerhetmiştir. 4. İbn Sened diye bilinen Osman b. Muhammed el-Vâilî en-Necdî el-Basrî, Naẓmü’l-Varaḳāt (eş-Şeẕerâtü’l-fâḫire fî naẓmi’l-Varaḳāti’n-nâḍıre). Müellif bu eseri ayrıca şerhetmiştir. 5. Muhammed b. Abdurrahman el-Mesîlî el-Cezâirî, Süllemü’l-vüṣûl ile’ḍ-ḍarûrî min ʿilmi’l-uṣûl fî naẓmi’l-Varaḳāt. Cezâirî bu eserini en-Nüsaḫu’l-mebẕûl li-ḳurrâʾi Süllemi’l-vüṣûl adıyla şerhetmiştir (nşr. Abdurrahman es-Senûsî, Cidde 1414; nşr. Ahmed b. Abdüllatîf el-Kārî, Beyrut 1416/1995). 6. Muhammed Mustafa Mâülayneyn el-Mağribî, Aḳdesü’l-enfüs (Fas 1321). 7. İbnü’l-Hasan er-Rabâtî, Naẓmü’l-Varaḳāt (Tıtvân 1362/1943) (el-Varaḳāt üzerine yapılan çalışmaların bir listesi, yazmaları ve baskıları için ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 487; Suppl., I, 671-672; Abdullah Muhammed el-Habeşî, III, 2128-2135; İbn Zekrî et-Tilimsânî, Ġāyetü’l-merâm, neşredenin girişi, I, 85-96).
el-Varaḳāt’ı Ali Pekcan Türkçe’ye (bk. bibl.), Leon Bercher Fransızca’ya (Le Kitāb al-Varaqāt, traité de méthodologie juristique musulmane, Tunis 1930; Les fondements du fiqh, Kitāb al Waraqāt fi uçoul al Fiqh, Paris 1995) tercüme etmiş, David Vishanoff da esere bazı notlar ekleyerek A Handbook of Legal Theory: Imam al-Haramayn al-Juwayni, Kitab al-Waraqat fi usul al-fiqh ismiyle İngilizce’ye çevirmiştir (metni için bk. http://faculty-staff.ou.edu/V/David.R.Vishanoff-1/Translations/WaraqatWithCommentary.htm).
BİBLİYOGRAFYA
İmâmü’l-Haremeyn el-Cüveynî, el-Varaḳāt (nşr. Abdüllatîf Muhammed el-Abd), Kahire 1397/1977, s. 8, 11, 20, 21-23, 24, 25, 27; a.e.: el-Burhân fî uṣûli’l-fıḳh (nşr. Abdülazîm ed-Dîb), Devha 1399, I, 99-101, 308-313, 489-490, 491-492; II, 1293, 1315.
a.mlf., A Guide to Conclusive Proofs for the Principles of Belief (trc. P. E. Walker), Reading 2000, tercüme edenin girişi, s. 22-24.
Firkâh, Şerḥu’l-Varaḳāt (nşr. Sâre Şâfî el-Hâcirî), Beyrut 1422/2001, neşredenin girişi, s. 27-32, 53-61.
Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ (Şemseddin), XIV, 373.
İbn Zekrî et-Tilimsânî, Ġāyetü’l-merâm fî şerḥi Muḳaddimeti’l-İmâm (nşr. Muhanned Ev’idîr Meşnân), Cezayir-Beyrut 1426/2005, I, 260; ayrıca bk. neşredenin girişi, I, 80-96.
İbn Kāsım el-Abbâdî, eş-Şerḥu’l-kebîr ʿale’l-Varaḳāt (nşr. Seyyid Abülazîz – Abdullah Rebî‘), Kahire 1416/1995, neşredenlerin girişi, I, 24-28,60-61; II, 36-44.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 2005-2006.
Serkîs, Muʿcem, I, 885; II, 1502, 1624, 1630, 1981.
Brockelmann, GAL, I, 487; Suppl., I, 671-672.
Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 149, 761; II, 310, 399.
R. W. Bulliet, The Patricians of Nishapur, Cambridge 1972, s. 124-125.
Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, III, 2128-2135.
Abdullah Mustafa el-Merâgī, el-Fetḥu’l-mübîn fî ṭabaḳāti’l-uṣûliyyîn, Kahire 2007, III, 143.
Wael B. Hallaq, “Uṣūl al-Fiqh: Beyond Tradition”, Journal of Islamic Studies, III/2, Oxford 1992, s. 194-195.
Ali Pekcan, “Cüveynî’nin el-Varakât Adlı Eseri Üzerine: Çeviri ve Değerlendirme”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, sy. 14, Konya 2009, s. 329-352.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2012 yılında İstanbul’da basılan 42. cildinde, 518-519 numaralı sayfalarda yer almıştır.