EMÎR es-SAN‘ÂNÎ

Dedeleri gibi el-Emîr lakabıyla anılmakta olup 15 Cemâziyelâhir 1099’da (17 Nisan 1688) San‘a’nın güneyindeki Yerîm şehrine bağlı Kehlân’da doğdu. On bir yaşında iken ailesiyle birlikte San‘a’ya gitti. Burada hıfzını tamamladı ve babasından nahiv, beyân ve hadis gibi ilimleri okudu. Tahsilini Zeyd b. Muhammed b. Hasan, Salâh b. Hüseyin el-Ahfeş, Abdullah b. Ali el-Vezîr ve Ali b. Muhammed el-Ansî gibi San‘alı âlimlerden aldığı derslerle sürdürdü. İlk hac ziyareti vesilesiyle gittiği (1122/1711) Mekke ve Medine’de başta hadis olmak üzere çeşitli ilim dallarında ders aldı. İkinci (1720) ve üçüncü (1722) hac ziyaretlerinde de karşılaştığı âlimlerle ilim alış verişinde bulundu. İki yıl sonra Kehlân’a, oradan da tekrar San‘a’ya döndü. Bu arada kendisine İmam Kāsım b. Hüseyin tarafından Benderülmehâ kadılığı teklif edildiyse de ilimle meşgul olmayı bu göreve tercih etti. Daha sonra İmam Mansûr-Billâh tarafından San‘a Camii’ne hatip tayin edildi ve imamın oğlu Mehdî-Lidînillâh dönemine kadar (1748-1775) bu görevde kaldı. Bir cuma günü hutbede isimlerinin anılması âdet haline gelen imamları zikretmediği için Zeydî cemaatin hücumuna uğraması sonucunda çıkan kargaşa üzerine Mehdî her iki grubu da hapsettirdi (1753). İki aylık hapis hayatından sonra hatiplik görevini terkeden San‘ânî kendisini telif, öğretim ve fetva işlerine verdi.

Emîr es-San‘ânî zamanla San‘a’nın fıkıh otoritesi durumuna geldi. Taklidi reddederek delillerle amel etmeye başlayınca diğer âlimlerle arasında sert tartışmalar çıktı. Zeydî mezhebinde kabul görmeyen bazı namaz sünnetlerini edâda ısrar ettiği için yörenin Zeydî halkının hücumuna uğradı. Buna rağmen kendisine tâbi olanlar çoğaldı. Yemen dışından da ziyaretine gelenler oldu. Aralarında Şevkânî’nin hocası Abdülkādir el-Kevkebânî, İbn Ebü’r-Ricâl, Muhammed b. İshak b. Mehdî, Hasan b. İshak b. Mehdî ve Ahmed b. Muhammed Kātın’ın da bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. 3 Şâban 1182’de (13 Aralık 1768) San‘a’da vefat etti ve İmam Şerefeddin Medresesi yakınına defnedildi.

Şairlik yönü de bulunan San‘ânî’nin şiirlerinin konuları genellikle ilmî meselelerle bazı âlimlere reddiye ve cevaplardır. Oğlu Abdullah bunları bir cilt halinde toplamıştır.

Eserleri. Emîr es-San‘ânî’nin 200’den fazla eser kaleme aldığı belirtilmektedir. Bunların belli başlıları şunlardır:

1. Sübülü’s-selâm. İbn Hacer el-Askalânî’nin (ö. 852/1449) ahkâm hadislerini ihtiva eden Bulûġu’l-merâm adlı eserinin şerhidir. Şerefeddin Hüseyin b. Muhammed b. Saîd el-Mağribî’nin (ö. 1119/1707) el-Bedrü’t-tamâm adlı daha hacimli Bulûġu’l-merâm şerhini bazı ilâve ve değişikliklerle ihtisar eden San‘ânî, Bulûġu’l-merâm’da geçen şahısların kısa biyografilerini vermiş, hadislerdeki garîb kelimeleri açıklamış ve her hadisten çıkarılan hükümleri kısaca belirtmiştir. Bu kitap müellifin en meşhur eseri olup “Sübülü’s-selâm sahibi” diye anılmasını sağlamıştır. Eserin çeşitli baskıları vardır (Delhi 1302, 1311; Kahire 1911 [taşbaskı]; nşr. Tâhâ Muhammed ez-Zeynî, Kahire 1972; nşr. Fevvâz Ahmed Zemerlî ve İbrâhim Muhammed el-Cemel, Beyrut 1405/1985; ayrıca bk. BULÛGU’l-MERÂM). San‘ânî’nin Naẓmü Bulûġi’l-merâm adlı manzum bir eseri daha vardır (Aden 1366).

2. Tavżîḥu’l-efkâr li-meʿânî Tenḳīḥi’l-enẓâr. Ebû Abdullah İbnü’l-Vezîr’in (ö. 840/1436) hadis usulüne dair Tenḳīḥu’l-enẓâr adlı eserinin şerhi olup Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd tarafından neşredilmiştir (Kahire 1366).

3. İrşâdü’n-nüḳḳād ilâ teysîri’l-ictihâd. Selâhaddin Makbûl Ahmed’in uzunca bir girişiyle birlikte yeniden yayımlanan (Küveyt 1985) eserin daha önce yapılmış çeşitli baskıları vardır (Beyrut 1970; Mecmûʿatü’r-resâʾili’l-münîriyye içinde, Kahire 1346, I, 1-47).

4. el-ʿUdde ʿalâ Şerḥi’l-ʿUmde. Takıyyüddin İbn Dakīkul‘îd’in (ö. 702/1302), Abdülganî el-Makdisî’nin (ö. 600/1203) hadisle ilgili ʿUmdetü’l-aḥkâm’ına yaptığı şerh üzerine bir hâşiyedir (nşr. Ali b. Muhammed el-Hindî, I-IV, Kahire 1379; nşr. Abdülmu‘tî Emîn Kal‘acî, I-IV, Kahire 1410/1990).

5. Ḳaṣabü’s-sükker. İbn Hacer’in hadis usulüne dair Nuḫbetü’l-fiker adlı eserinin manzum hale getirilmiş şeklidir. Abdülkerîm Murâd el-Eserî tarafından Saḥḥu’l-maṭar ʿalâ Ḳaṣabi’s-sükker adıyla şerhedilmiştir (Mekke 1380).

6. İsbâlü’l-maṭar ʿalâ Ḳaṣabi’s-sükker. Önceki eserin şerhi olup Muhammed Eserî tarafından Hindistan’da neşredilmiştir.

7. İcâbetü’s-sâʾil şerḥu Buġyeti’l-ʿâmil. Muhammed Behrân’ın (ö. 957/1550) fıkıh usulüne dair el-Kâfil adlı eserine yazdığı “Buğyetü’l-âmil” isimli manzumeye yine kendisinin hazırladığı şerhtir (nşr. Hüseyin b. Ahmed es-Siyâgī – Hasan Muhammed Makbûlî el-Ehdel, Beyrut-San‘a 1406/1986).

8. Edilletü’l-mesâʾili’l-merżıyye fî beyâni ittifaḳı Ehli’s-sünne ʿalâ süneni’ṣ-ṣalât ve’z-Zeydiyye. Ehl-i sünnet ile Zeydiyye’nin namazın sünnetleri hususundaki ittifak noktalarını gösteren bir risâle olup Cidde’de basılmıştır.

9. Büşra’l-keʾîb bi-liḳāʾi’l-ḥabîb. Âhiret ahvaline dair manzum bir eser olup müellifi tarafından Teʾnîsü’l-ġarîb adıyla şerhedilmiştir. Her iki eser aynı konudaki Cemʿu’ş-şetît adlı kitabıyla birlikte yayımlanmıştır (Mekke 1381).

10. Dîvânü’l-Emîr eṣ-Ṣanʿânî. Çeşitli konulardaki şiirlerinin alfabetik olarak düzenlenmesiyle meydana gelen bir eser olup Ali Subhî el-Medenî’nin tahkikiyle neşredilmiştir (Kahire 1384/1964).

11. er-Ravżatü’n-nediyye bi-şerḥi’t-Tuḥfeti’l-ʿAleviyye. Hz. Ali’nin menâkıbına dairdir (Delhi 1322; San‘a 1371).

12. Taṭhîrü’l-iʿtiḳād ʿan edrâni’l-ilḥâd (Kahire 1340; Katar 1979).

13. Risâle fî taḥḳīḳi ʿilmi’l-yaḳīn ve ʿayni’l-yaḳīn ve ḥaḳḳı’l-yaḳīn. er-Resâʾilü’l-minberiyye adlı eserin içinde basılmıştır.

14. Refʿu’l-estâr li-ibṭâli edilleti’l-ḳāʾilîne bi-fenâʾi’n-nâr (Beyrut 1405/1984).

15. Mensekü’l-Emîr eṣ-Ṣanʿânî (Kahire 1348).

16. Cevâbü süʾâl fî ṣıḥḥati ṣalâti’l-müfteriż ḫalfe’l-müteneffil ve’l-muḫtelifeyn farżan (nşr. Akīl b. Muhammed b. Zeyd el-Miḳtarî, San‘a 1992).

17. et-Tenvîr şerḥu Câmiʿi’ṣ-ṣaġīr. Süyûtî’nin (ö. 911/1505) el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr’in dört ciltlik şerhidir.

18. Minḥatü’l-ġaffâr. İbnü’l-Murtazâ’nın (ö. 840/1437) el-Ezhâr fî fıḳhi’l-eʾimmeti’l-eṭhâr adlı eserine Celâl el-Yemenî’nin (ö. 1079/1668) Ḍavʾü’n-nehâr adıyla yaptığı şerhin hâşiyesidir.

19. et-Taḥbîr li-îżâḥi meʿâni’t-Teysîr. İbnü’d-Deyba‘ın (ö. 944/1537) Teysîrü’l-vüṣûl’ünün şerhi olup tamamlanmamıştır.

20. Îḳāẓü’l-fikre bi-mürâcaʿati’l-fıṭre. “Her çocuk İslâm fıtratı üzere doğar” meâlindeki hadisin şerhidir (müellifin eserleri hakkında daha geniş bilgi ve bunların yazma nüshaları için bk. Habeşî’nin bibliyografyadaki eser ve makaleleri).

BİBLİYOGRAFYA

Emîr es-San‘ânî, Tavżîḥu’l-efkâr (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Medine, ts. (el-Mektebetü’s-Selefiyye), nâşirin mukaddimesi, s. 73-78.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, II, 133-139.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 51, 69, 159, 294, 400; II, 4, 445, 578, 579.

Sıddîk Hasan Han, Ebcedü’l-ʿulûm, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), III, 191.

Serkîs, Muʿcem, II, 1548.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IX, 56, 57.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 263; X, 190.

Ahmed Davudoğlu, Bulûğu’l-merâm Tercümesi ve Şerhi: Selâmet Yolları, İstanbul 1966, Mukaddime, s. N-O.

Hayreddin Karaman, İslam Hukuk Tarihi, İstanbul 1975, s. 178.

Müneccid, Muʿcem, IV, 105.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, s. 513-514.

Ahmed Muhammed el-Uleymî, eṣ-Ṣanʿânî ve kitâbühû Tavżîḥu’l-efkâr, Beyrut 1408/1987.

Abdurrahman Tayyib Ba‘ker, Muṣliḥu’l-Yemen Muḥammed b. İsmâʿîl el-Emîrü’ṣ-Ṣanʿânî, Dımaşk 1408/1988.

Habeşî, el-Fikrü’l-İslâmî fi’l-Yemen, s. 30, 68-69, 151-152, 183-184, 258-259, 331-332, 389, 434, 501, 537.

a.mlf., “Müʾellefâtü Muḥammed b. İsmâʿîl el-Emîr eṣ-Ṣanʿânî”, el-ʿArab, VI/9-10, Riyad 1972, s. 684-689.

a.mlf., “Müʾellefâtü Muḥammed b. İsmâʿîl el-Emîr eṣ-Ṣanʿânî”, el-İklîl, I/2, San‘a 1980, s. 145-174.