Anadolu Selçukluları, İlhanlılar ve Memlükler’in saray teşkilâtında görülen emîr-i meclis hükümdarla görüşmek isteyenleri huzura alır ve çeşitli vesilelerle düzenlenen meclis ve merasimlerde teşrifat nâzırı olarak görev yapardı. Anadolu Selçukluları’nın önde gelen simalarından biri olan Mübârizüddin Behram Şah’ın emîr-i meclis olarak anılması, bu memuriyetin Selçuklu sarayında önemli bir yeri olduğunu göstermektedir.
Memlükler’de bu kurum el-Melikü’z-Zâhir Baybars (1260-1277) tarafından ihdas edilmiştir. Başlangıçta emîr-i meclisin görevi teşrifat divanı reisliği ve sultanın korunması iken daha sonra cerrahlar, kırık-çıkıkçılar, göz doktorları ve diğer hekimlere nezaret etme vazifesi de ona verildi. Ayrıca nâib-i saltanat vezir, kâtibü’s-sır, muhtesipler, divan nâzırları, kadılar ve beytülmâl vekilinin iştirakiyle toplanan meclisü’s-sultânın gündemini de emîr-i meclis hazırlardı. Protokolde nâib-i saltanat, atabekü’l-asâkir ve re’sü’n-nevbeden sonra dördüncü sırada yer alırdı. Bahrî Memlükleri devrinde (1250-1390) emîr-i meclis rütbece emîr-i silâhtan öndeydi. Ancak daha sonraki dönemde önemini bir ölçüde kaybetti ve emîr-i silâhtan sonra üçüncü sırada yer aldı. Emîr-i meclis atabegliğe yükselen üç büyük emîrden başta geleniydi. Bu sıranın bazan değişerek emîr-i silâhın öne geçtiği de olurdu. Rütbesi emîr-i silâhtan yüksek kabul edildiği zamanlarda da bazı emîrler, devletteki nüfuzu ve siyasî gücü sebebiyle emîr-i silâhı emîr-i meclise tercih etmişlerdir. Nitekim el-Melikü’z-Zâhir Çakmak 837 (1433) yılında emîr-i meclis tayin edildiğinde hem kendisi hem de arkadaşları bundan memnun olmamışlar ve arkadaşları onu emîr-i silâh olarak tayin ettirmişlerdi.
XV. yüzyıldan itibaren nâibler, tablhânât ve “ümerâ-yi miîn”in maiyetlerinde birer emîr-i meclis bulundurmaları âdet olmuştu.
BİBLİYOGRAFYA
İbn Şeddâd, Târîḫu’l-Meliki’ẓ-Ẓâhir, Beyrut 1983, s. 222.
Kalkaşendî, Ṣubḥu’l-aʿşâ, IV, 18, 61, 188; V, 455; VI, 16, 23; VIII, 229; XIV, 397.
İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, VII, 183, 185; XIV, 168; XV, 39, 40, 236; XVI, 34.
Halîl b. Şâhin ez-Zâhirî, Zübdetü Keşfi’l-memâlik ve beyânü’ṭ-ṭuruḳ ve’l-mesâlik, Paris 1894, s. 114.
Uzunçarşılı, Medhal, s. 190, 299, 325, 330, 334, 335, 393.
M. C. Şehabeddin Tekindağ, Berkuk Devrinde Memlûk Sultanlığı, İstanbul 1961, s. 128.
Mustafa Akdağ, Türkiye’nin İktisadî ve İçtimaî Tarihi, İstanbul 1974, I, 262.
Cl. Cahen, Osmanlılardan Önce Anadoluda Türkler (trc. Yıldız Moran), İstanbul 1979, s. 238.
D. Ayalon, “Studies on the Structure of the Mamluk Army”, BSOAS, XVI (1954), s. 68-69.
a.mlf., “Amīr Mad̲j̲lis”, EI2 (Fr.), I, 457-458.
“Emîr Meclis”, İA, IV, 261.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 141-142 numaralı sayfalarda yer almıştır.