Asıl adı Ġunyetü’l-bâḥis̱ (Buġyetü’l-bâḥis̱) ʿan cümeli’l-mevârîs̱ olup recez tarzında nazmedilmesinden dolayı ve yazarına nisbetle daha çok el-Urcûzetü’r-Raḥbiyye (el-Manẓûmetü’r-Raḥbiyye) diye meşhur olmuştur. 180 beyitten oluşmaktadır. İbnü’l-Mütefennine’nin (el-Mütekkıne, el-Mütkıne şeklinde kayıtlar da mevcut olup bu adlandırmanın kaynağı bilinmemektedir) künyesi Ebû Abdullah Muhammed b. Ali b. Muhammed b. Hasan er-Rahbî’dir. Kâtib Çelebi risâleyi yanlışlıkla başka bir kişiye ait gösterir. Rahbî, Bağdat’la Rakka arasında Fırat kıyısında yer alan Rahbetü Mâlik b. Tavk’ta 497’de (1104) doğdu. Bağdat Nizâmiye Medresesi hocalarından Ebû Mansûr İbnü’r-Rezzâz’ın öğrencisi olduğuna bakılırsa muhtemelen eğitim amacıyla Bağdat’a gelmiş, fakat daha sonra Rahbe’ye dönerek burada yaşamış ve 9 Zilkade 577’de (16 Mart 1182) vefat etmiştir.
er-Raḥbiyye, manzum olması ve fıkhın ferâiz gibi karmaşık bir bölümünü başarılı bir tarzda özetlemesi, ayrıca mezhepler arası görüş ayrılıklarının çok olmadığı bir konuyu içermesi sebebiyle sadece Şâfiî mezhebinde değil diğer mezhep çevrelerinde de şöhret bulmuştur. Eser, yazarları bilinse bile onlardan soyutlanarak âdeta anonim bir niteliğe bürünen ve son asırlarda İslâm ilim çevrelerinde genellikle ezberlenmek üzere “mecmûatü mütûn” adıyla bir araya getirilen temel ders kitapları (Elfiyye, Süllem vb.) arasına girmiştir. Özellikle XVII. yüzyılda ve daha sonraki dönemlerde yetişen âlimlerin yetişme aşamasında okudukları eserler listesinde er-Raḥbiyye’nin sıkça zikredildiği görülmektedir.
Eser üzerine onlarca şerh ve hâşiye çalışması gerçekleştirilmiş ve bazı şerhleriyle birlikte birçok baskısı yapılmıştır. İlk defa İngiliz şarkiyatçısı Sir William Jones tarafından İngilizce çevirisiyle birlikte yayımlanmış (The Mahomedan Law of Succession to the Property of Intestates, London 1782), 1876’dan itibaren Kahire’de ve İstanbul’da, ardından çeşitli yerlerde defalarca neşredilmiştir (Kahire 1273, 1276, 1280, 1295, 1303, 1323; İstanbul 1302). Şinşevrî’nin şerhine Bâcûrî’nin yazdığı hâşiyeden yararlanarak notlarla zenginleştirilmiş Fransızca bir çevirisini J. D. Luciani gerçekleştirmiş (Traité des successions musulmanes [ab intestat] extrait du commentaire de la Rahbia par Chenchouri, de la glose d’el-Badjouri et d’autres auteurs arabes, Paris 1890; Cezayir 1896), İngilizce bir çevirisi daha yayımlanmıştır (al-Farâʾid: the Law of Inheritance in Islam, Arabic text, parallel translation and commentary in English, Singapur 1979).
er-Raḥbiyye üzerine kaleme alınan şerhlerin çoğunluğu Şâfiî mezhebine ait olmakla birlikte içlerinde Mâlikî, Hanefî ve Hanbelî mezhebine mensup âlimlerin yazdığı şerhler de mevcuttur. Bunlardan matbu olanların başlıcaları şunlardır: 1. Sıbtu’l-Mardînî, Şerḥu’r-Raḥbiyye (Atıyye el-Kahvetî’nin hâşiyesiyle birlikte, Bulak 1284; Kahire 1315; nşr. Kemal Yûsuf el-Hût, Beyrut 1409/1989; nşr. Mustafa Dîb el-Bugā, Dımaşk 1408/1988). Bu şerhe yazılan pek çok hâşiyeden Muhammed b. Ömer el-Bakarî’ninki en çok bilinenidir (Bulak 1284; Kahire 1277, 1298, 1303, 1304, 1305, 1310; nşr. Mustafa Dîb el-Bugā, Dımaşk 1408/1988). 2. Abdullah b. Muhammed eş-Şinşevrî, el-Fevâʾidü’ş-Şinşevriyye fî Şerḥi’l-Manẓûmeti’r-Raḥbiyye. Eserin en yaygın şerhi olup pek çok hâşiyesi arasında Bâcûrî’ninki öne çıkmaktadır (bk. ŞİNŞEVRÎ). 3. İbn Galbûn el-Mısrâtî, Tuḥfetü’l-iḫvâni’l-behiyye ʿale’l-Muḳaddimeti’r-Raḥbiyye (nşr. es-Sâih Ali Hüseyin, Trablus 1399). 4. Ebû Bekir b. Ahmed es-Sebtî, Şerḥu’r-Raḥbiyye (Şinşevrî’nin Fetḥu’l-ḳarîbi’l-mücîb adlı eserinin kenarında, Kahire 1345). Bunlardan başka Cemâleddin el-İsnevî, Muhammed b. İbrâhim es-Sellâmî, Celâleddin es-Süyûtî’nin şerhleri anılabilir.
el-Manẓûmetü’r-Raḥbiyye’yi İbnü’l-Hâim et-Tuḥfetü’l-(en-Nefeḥâtü’l-) ḳudsiyye fi’ḫtiṣâri’r-Raḥbiyye adıyla ihtisar etmiş; bunu Zekeriyyâ el-Ensârî (el-Fetḥatü’l-insiyye), Sıbtu’l-Mardînî (el-Lümʿatü’ş-Şemsiyye), Bedreddin Muhammed b. Muhammed el-Kerecî el-Bekrî (el-Levâmiʿu’l-Bedriyye), Mahmûd b. Ali el-Bikāî el-Gazzî (el-Minḥatü’l-Biḳāʾiyye) ve Burhâneddin İbn Ebû Şerîf şerhetmiştir. Eser üzerine ayrıca İbnü’l-Mukrî el-Yemenî’nin Muḫtaṣarü’r-Raḥbiyye adlı bir çalışması vardır.
er-Raḥbiyye’ye dair son dönemde yapılan çalışmalardan bazıları şunlardır: Muhammed Şeybe el-Hamed el-Fakī, Teysîrü’l-mesâʾili’l-farażiyye bi-şerḥi’l-Manẓûmeti’r-Raḥbiyye (Kahire 1366/1946); Faysal b. Abdülazîz Âlü Mübârek, es-Sebîketü’ẕ-Ẕehebiyye ʿale’l-Manẓûmeti’r-Raḥbiyye (Kahire 1379/1959); Muhammed Sa‘d b. Abdullah er-Rabâtî, el-Ḳalâʾidü’ẕ-Ẕehebiyye bi-Şerḥi’l-Manẓûmeti’r-Raḥbiyye (Kahire 1381/1961); Ali Abduh Yahyâ eş-Şeref, el-Leʾâli’l-fıḍḍiyye ʿalâ metni’r-Raḥbiyye (San‘a 1419; Dımaşk 1998); Muhammed Necîb Hayyâta, er-Ravżatü’l-behiyye ʿalâ metni’r-Raḥbiyye (Halep 1411/1990).
BİBLİYOGRAFYA
Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, III, 35; Sübkî, Ṭabaḳāt, VI, 156; İbn Kādî Şühbe, Ṭabaḳātü’ş-Şâfiʿiyye, II, 17; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1211, 1246-1247; Cebertî, ʿAcâʾibü’l-âs̱âr, Beyrut, ts., I, 339, 446; Serkîs, Muʿcem, I, 574, 928; Brockelmann, GAL, I, 490-491; Suppl., I, 675-676; II, 155; Îżâḥu’l-meknûn, II, 414; Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 99; Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 166; Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 47; Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Alimleri, Ankara 2006, s. 188-189.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 2007 yılında İstanbul’da basılan 34. cildinde, 412-413 numaralı sayfalarda yer almıştır.