Erhan Yoska. Yenisey Kırgızları: başlangıçtan orta zamanlara kadar. Doktora tezi (2011)

Erhan Yoska. Yenisey Kırgızları: başlangıçtan orta zamanlara kadar. Doktora tezi. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, 2011, IX+151 s.

Özet

Türkistan’nın en eski Türk boylarından olan Kırgızların anayurtları, Kögmen Dağlarının kuzeyinde, Yenisey nehrinin kolları olan Abakan ve Kem nehirleri civarındadır. M.Ö. I. yüzyıldan itibaren Yenisey bölgesinde varlıklarını bildiğimiz Kırgızlar, Ötüken’de kurulmuş olan tarihi Türk devletleriyle ilk zamanlardan beri mücadele halinde olmuşlardır. Büyük Hun Devleti, Göktürkler ve Uygurların hâkimiyeti altında gördüğümüz Kırgızlar, bağımsızlıklarını kazanmak ve kendi devletlerini kurmak için fırsat kollamışlardır. Özellikle Göktürk ve Uygurlar zamanında amaçlarına ulaşabilmek için Çikler, Azlar, Basmiller, Karluklar, Türgişler gibi boylarla ve Çin İmparatorluğu ile temas halinde olmuşlardır. Adı geçen siyasi teşekküllerle yapılmış olan ittifaklardan haberdar olan Göktürkler ve Uygurlar tarafından sürekli takip edilmişlerdir.

Yenisey Kırgızları IX. yüzyılın ilk yarısında yapmış oldukları siyasi, askeri, iktisadi hazırlıkların sonucunda Ötüken Uygur Devleti’ni mağlup etmişlerdir. Yenisey Kırgızları bölgedeki Uygurları kılıçtan geçirmişlerdir. 840 yılında elde etmiş oldukları bu zafer neticesinde Yenisey Kırgızları, Ötüken bölgesine egemen olmuşlardır. Kırgız ajosu, Kögmen Dağları kuzeyindeki ordasını Ötüken’e taşımıştır. Diğer taraftan Yenisey Kırgızları Ötüken’deki Uygur mirasına sahip olmak için Kimeklerle mücadele halinde olmuşlardır. Ancak Yenisey Kırgızlarının bölgedeki hâkimiyeti fazla sürmemiştir. Mançurya bölgesinden hareket eden Kitanlar, 920 yılında Ötüken bölgesini ele geçirmişlerdir. Yenisey Kırgızları ise Yenisey havalisine çekilmek zorunda kalmışlardır. Kırgızların Yenisey ve bölgesine çekilmesi neticesinde tarihi Türk yurdu Moğolların eline geçmiştir.

Abstract

Motherland of the Kyrgyz which is one of the oldest clans of the Central Asia, is near Abakan and Kem rivers that are the reaches of Yenisey River, in the north of Kogmen mountains. Kyrgyz of whom existence in Yenisey Region we know since Ist Century B.C., had struggled with ancient Turkish States established in Otuken from the very beginning. Kyrgyz that was under the hegemony of Great Hun Empire, Gokturks and Uighurs, had an eye for the main chance to gain their independence and found their own state. Especially in Gokturks and Uighurs time they were in touch with clans such as Cıks, Azs, Basmils, Karluks, Turgeshs, and Celestial Empire. They were usually followed by Gokturks and Uighurs that were aware of the alliance with those mentioned body politics.

Yenisey Kyrgyz defeated the Otuken Uygur Statein as a result of political, military, financial preparations in the first half of IX century. Yenisey Kyrgyz put the Uighurs in the region to sword. In consequence of this victory they gained in 840, Yenisey Kyrgyz had the control over Otuken Region. Kyrgyzian Ajo carried its domination in the north of Kogmen mountains to Otuken. On the other hand Yenisey Kyrgyz struggled with Kimeks in order to have the heritage of Uighurs in Otuken. However denomination of Yenisey Kyrgyz over thye region didn?t last long time. Kitans that set off Manchuria region captured Otuken Regionin 920. Yenisey Kyrgyz had to fall back to Yenisey district. As a result of Kyrgyz?s falling back to Yenisey district ancient Turkish land was captured by Mongolians.Key words: Yenisey Kyrgyzv State, Huns, Gokturks, Uighurs, Kitans