eş-ŞÂFİYE

Eşi el-Kâfiye ile birlikte Arap gramerine dair üç temel kitaptan biridir (diğerleri Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı ve Zemahşerî’nin el-Mufaṣṣal’ıdır). el-Kitâb’ın hulâsasını teşkil eden el-Mufaṣṣal’da yer alan sarfla ilgili konuların bir araya getirilip ayıklama, düzeltme ve özetlemelerle birlikte gerekli ilâvelerin yapılması suretiyle oluşturulmuştur. Hemen bütün sarf konularını kapsayan ilk muhtasar sarf kitabıdır.

Mukaddimede, nahve dair el-Kâfiye’si gibi sarf ve imlâ kuralları hakkında özlü bir eser yazmasının talep edilmesi üzerine kitabını kaleme aldığını belirten İbnü’l-Hâcib eserinde tasrifin tanımı, isim ve fiil kalıpları, vezin-mevzûn, mücerred-mezîd kalıplar ve anlamlarını özlü biçimde açıklamıştır. Daha sonra mâzi, muzâri, emir, ism-i fâil, ism-i mef‘ûl, ism-i tafdîl, sıfât-ı müşebbehe kalıpları, masdarlar, zaman, mekân ve alet isimleri, musaggar ve mensup isimlerle ilgili kurallar, cemi şekilleri, maksur ve memdud isimler, ziyade ve ilhak suretiyle eklenen harflerle bunlara ait vezinler ele alınmış; kelime yapısındaki harf / ses değişim ve dönüşümleriyle ilgili ibtidâ, vakıf, imâle, i‘lâl, ibdâl, i‘lâl hazfi, terhîm hazfi, hemzenin tahfifi ve idgam meseleleriyle harflerin mahreç ve sıfatları anlatılmıştır. Ardından “mesâilü’t-temrîn” adını verdiği, bazı gerçek veya yapay müşkil kelimelerin vezinlerinin tesbitiyle ilgili alıştırma ve örneklere yer verilmiştir. el-Mufaṣṣal’da bulunmayan, ancak önceki sarf eserlerinde ele alınan bu konuda Sîbeveyhi’nin el-Kitâb’ı ile İbn Cinnî’nin el-Münṣıf, et-Taṣrîfü’l-mülûkî ve Sırru ṣınâʿati’l-iʿrâb’ından yararlanılmıştır. Eserin sonunda “Ḫaṭ” başlığı altında imlâ kurallarıyla ilgili özet bilgiler yer almaktadır. Müellif bu kısmın hazırlanmasında İbn Kuteybe’nin Edebü’l-Kâtib, İbn Dürüsteveyh’in Edebü’l-küttâb, İbn Cinnî’nin el-Maḳṣûr ve’l-memdûd’u ile İbnü’d-Dehhân’ın Bâbü’l-hicâʾ adlı eserlerinden faydalanmıştır.

İbnü’l-Hâcib, eş-Şâfiye’sinde genelde Basra gramer mektebinin görüşlerine uymakla birlikte kısmen Kûfeliler’in görüşlerine de yer vermiştir. Eserde Îsâ b. Ömer es-Sekafî, Ebû Amr b. Alâ, Halîl b. Ahmed, Yûnus b. Habîb, Sîbeveyhi, Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ, Ebû Ubeyde et-Teymî, Ebû Osman el-Mâzinî, Müberred, Sa‘leb, İbn Keysân, İbn Hâleveyh, Ebû Ali el-Fârisî ve İbn Cinnî gibi dilcilerin görüşlerine atıfta bulunulmuştur. eş-Şâfiye’de kırk iki âyet, sekiz şiir ve bir mesel şahit (metin kanıtı) olarak zikredilmiştir. İlk defa Kalküta’da yayımlanan eş-Şâfiye’nin (1220/1805) daha sonra çeşitli baskıları yapılmıştır (Bulak 1240; Kahire 1258, 1298, 1299, 1305, 1309, 1324; Cpel 1850; Kanpûr 1267, 1278, 1871, 1885; İstanbul 1268, 1308 [kayıtlı ve mânalı], 1310, 1321 [taş baskısı], 1330; Delhi 1278, 1310, 1321; Leknev 1278, 1331 [kayıtlı, hâşiyeli]). Ayrıca İsâm Nûreddin, Ebniyetü’l-fiʿl fî Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib adlı çalışması içinde (Beyrut 1418/1997, s. 299-375) eserin ilmî neşrini gerçekleştirmiştir.

Sarf kurallarını özlü fakat kapsamlı ve sistemli biçimde açıklayan eş-Şâfiye gerek Osmanlı medreselerinde gerekse İslâm dünyasının diğer yerlerinde asırlarca ders kitabı olarak okutulmuş, üzerinde şerh, hâşiye, nazma çekme ve tercüme şeklinde çok sayıda çalışma yapılmıştır. Eser hakkında başta müellifinki olmak üzere (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 4771, 4772; Hamidiye, nr. 1344) kırk beş kadar şerh ve bunların bir kısmına dair hâşiyeler kaleme alınmıştır (İbnü’l-Hâcib, eş-Şâfiye, neşredenin girişi, s. 34-53; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1020-1022; Brockelmann, GAL, I, 370-371; Suppl., I, 535-537; İsâm Nûreddin, s. 98-108). Bu şerhlerden bazıları şunlardır: 1. Radî el-Esterâbâdî, Şerḥu Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib. Eserin en meşhur ve en mükemmel şerhi olup defalarca basılmıştır (Leknev 1262, 1326; Tahran 1280; Delhi 1283; İstanbul 1290; Lahor 1315; Kahire 1345; nşr. Muhammed Muhyiddin Abdülhamîd, Kahire 1348, 1356; Beyrut 1395/1975; Şeyh Raḍî ʿale’ş-Şâfiye, İstanbul, ts. [Şirket-i Sahâfiyye-i Osmaniye Matbaası]; Abdülkādir el-Bağdâdî’nin Şerḥu Şevâhidi Şerḥayi’ş-Şâfiye li’r-Raḍî ve’l-Çârperdî’si ile birlikte, nşr. Muhammed Nûr el-Hasan v.dğr., I-IV, Kahire 1356, 1358; Beyrut 1395/1975). 2. Hasan b. Şerefşah el-Esterâbâdî, Şerḥu’ş-Şâfiye (nşr. Abdülmaksûd Muhammed Abdülmaksûd, I-II, Kahire 1425/2004; yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlanması: Abdullah b. Muhammed b. Mübârek el-Uteybî, 1414, el-Câmiatü’l-İslâmiyye külliyyetü’l-lugati’l-Arabiyye [Medine]). 3. Ahmed b. Hasan el-Çârperdî, Şerḥu’ş-Şâfiye (Kalküta 1262; Leknev 1262; Tahran 1271; Delhi 1870; Kanpûr 1891; Lahor 1304). Eser ayrıca Hüseyin el-Kemâlâtî (el-Kemâlânî) er-Rûmî’nin ed-Dürerü’l-kâfiye fî ḥalli Şerḥi’ş-Şâfiye adlı hâşiyesi ve Muhammed b. Ebû Bekir İbn Cemâa’nın hâşiyesiyle birlikte basılmıştır (İstanbul 1310). 4. Abdullah b. Muhammed Nukrekâr, Şerḥu’ş-Şâfiye (İstanbul 1266, 1272, 1273, 1276, 1285, 1293, 1302, 1306, 1310, 1319, 1320). 5. Nizâmeddin el-A‘rec en-Nîsâbûrî, Ṣâfiye Şerḥu’ş-Şâfiye (Tahran 1266, 1272, 1311, 1356; nşr. Ali eş-Şemlâvî, Beyrut 1412/1992; nşr. Süreyyâ Mustafa Muhammed Ukāb, Mekke 1412). 6. Zekeriyyâ el-Ensârî, el-Menâhicü’l-kâfiye fî şerḥi’ş-Şâfiye (nşr. Rezzân Yahyâ Haddâm, Manchester 1424/2003). 7. İsâmüddin el-İsferâyînî, Şerḥu’ş-Şâfiye (Nukrekâr şerhiyle birlikte, İstanbul 1285). 8. Lutfullah b. Muhammed b. Gıyâs Zâfirî Haccâcî, el-Menâhilü’ṣ-ṣâfiye ilâ keşfi meʿâni’ş-Şâfiye (nşr. Abdurrahman Şâhin, Kahire 1984). Radî ve Çârperdî şerhlerine dayanır. 9. Muhammed Hâdî b. Muhammed Sâlih el-Mâzenderânî, Şerḥu’ş-Şâfiye (Farsça, Tahran 1268). 10. Muhammed Sa‘d Gālib, eṣ-Ṣâfiye (el-ʿÂfiye) Şerḥu’ş-Şâfiye (Farsça, Kanpûr 1278, 1878, 1895; İstanbul 1302). 11. İrfânüddin es-Sevâtî, Miftâḥu’ş-Şâfiye (nşr. Muhammed Saîd Dağıbendî, Delhi 1312). 12. Ali Kuşçu, Farsça şerh. 13. Kara Sinan, eṣ-Ṣâfiye şerḥu’ş-Şâfiye. 14. Zeynîzâde Hüseyin Efendi, Fevâʾidü’ş-Şâfiye (Kanpûr 1291). 15. Muhammed Tâhir b. Ali el-Fettenî, Kifâyetü’l-müfriṭîn (Delhi 1283). 16. Ahmed Cevdet Paşa, Taʿlîḳāt ʿale’ş-Şâfiye (İstanbul 1294).

eş-Şâfiye’nin ayrıca Salâhî Efendi, Sûdî Bosnevî, Seyyid Ahmed Âsım Üsküdârî b. Hüseyin Hâmid Ankaravî tarafından Türkçe tercüme ve şerhleri, Kurd Efendi ve Yâkub Abdüllatif tarafından Türkçe’ye tercümesi (İstanbul 1290) yapılmıştır. Hasan Ahmed el-Hamdû el-Osmân, Neysârî’nin el-Vâfiye naẓmü’ş-Şâfiye’siyle birlikte eserin ilmî neşrini eş-Şâfiye fî ʿilmi’t-taṣrîf adıyla gerçekleştirdiği gibi (Mekke 1415/1995) İbnü’n-Nâzım’ın Buġyetü’ṭ-ṭâlib fi’r-red ʿalâ taṣrîfi İbni’l-Ḥâcib’ini yüksek lisans tezi (1410, Câmiatü’l-Ümmü’l-kurâ) ve Hıdr el-Yezdî’nin 720’de (1320) yazdığı Şerḥu’ş-Şâfiye’yi de doktora tezi (1417, Câmiatü Ümmü’l-kurâ) olarak neşre hazırlamıştır. Mustafa b. Muhammed et-Trablusî’nin Nüzhetü’l-elbâb adlı eş-Şâfiye manzumesiyle (divanı içinde, Kahire 1310) İbrâhim b. Hüsâmeddin el-Germiyânî’nin el-Ferâʾidü’l-cemîle adlı manzumesi, yine Germiyânî’nin el-Fevâʾidü’l-celîle fî şerḥi’l-Ferâʾidi’l-cemîle’si ve Çârperdî şerhiyle birlikte basılmıştır (İstanbul 1310).

BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Hâcib, eş-Şâfiye (nşr. Hasan Ahmed el-Osmân), Mekke 1415/1995, neşredenin girişi, s. 33-53; İbn Hişâm en-Nahvî, Nüzhetü’ṭ-ṭarf fî ʿilmi’ṣ-ṣarf (nşr. Ahmed Abdülmecîd el-Herîdî), Kahire 1410/1990, neşredenin girişi, s. 67-68; Abdurrahman-ı Câmî, el-Fevâʾidü’ż-Żiyâʾiyye: Şerḥu Kâfiyeti İbni’l-Ḥâcib (nşr. Üsâme Tâhâ er-Rifâî), Bağdad 1403/1983, neşredenin girişi, I, 11-14; Zekeriyyâ el-Ensârî, el-Menâhicü’l-kâfiye fî şerḥi’ş-Şâfiye (nşr. Rezzân Yahyâ Haddâm), Manchester 1427/2006, neşredenin girişi, s. 51-62; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1020-1022; Serkîs, Muʿcem, I, 71; Brockelmann, GAL, I, 370-371; Suppl., I, 535-537; Târık el-Cenâbî, İbnü’l-Ḥâcib en-Naḥvî: Âs̱âruhû ve meẕhebüh, Bağdad 1973, s. 73-79; Ömer Ferruh, Târîḫu’l-edeb, III, 559-561; Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 506-507; Abdülkerîm Muhammed el-Es‘ad, el-Vasîṭ fî târîḫi’n-naḥvi’l-ʿArabî, Riyad 1413/1992, s. 274; Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 122; İsâm Nûreddin, Ebniyetü’l-fiʿl fî Şâfiyeti İbni’l-Ḥâcib, Beyrut 1418/1997, s. 68-108; Hadîce el-Hadîsî, Ebniyetü’ṣ-ṣarf fî Kitâbi Sîbeveyhi, Beyrut 2003, s. 27; Abdullah Muhammed el-Habeşî, Câmiʿu’ş-şürûḥ ve’l-ḥavâşî, Ebûzabî 1425/2004, II, 1069-1076.