ES‘AD b. MEMMÂTÎ

544’te (1149) hıristiyan Kıptî bir ailenin çocuğu olarak Mısır’da dünyaya geldi. Babası Ebû Saîd el-Hatîr Fâtımîler’in son döneminde Dîvânü’l-ceyş reisi idi. Dedelerinden Ebü’l-Melîh, Fâtımî Halifesi Müstansır-Billâh devrinde Mısır’da meydana gelen bir kıtlıkta bilhassa müslüman çocuklara bol yiyecek dağıttığı için, çocukların kendisine “anacığım” anlamına gelen “memmâtî” diye hitap etmeleri sebebiyle bu lakapla meşhur olmuştur.

Es‘ad, Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Fâtımî veziri olduğu sırada babası Ebû Saîd el-Hatîr ve hıristiyan olan taraftarlarıyla birlikte İslâmiyet’i kabul etti. Fâtımîler’in yerini Eyyûbîler’in almasından sonra da görevine devam eden Ebû Saîd el-Hatîr’in ölümünden sonra Es‘ad önce Dîvânü’l-ceyş reisi, bir müddet sonra da nâzırü’d-devâvîn oldu. Selâhaddîn-i Eyyûbî döneminde (1171-1193), Dîvânü’z-zekât’ın bozulması üzerine bu divanın başına getirildi; aldığı tedbirlerle kısa zamanda bu müesseseyi düzelterek zekât gelirlerinin artmasını sağladı. el-Melikü’l-Azîz devrinde de (1193-1198) aynı görevi sürdürdü. el-Melikü’l-Âdil tahta geçince Safiyyüddin Ali b. Abdullah’ı vezir tayin etti (1200). Öteden beri kendisine kin besleyen ve intikam almak için fırsat kollayan Safiyyüddin’in hayatına kastetmesinden endişe eden Es‘ad Halep’e kaçtı ve el-Melikü’z-Zâhir’in himayesine girdi. 28 Cemâziyelevvel 606’da (28 Kasım 1209) burada vefat etti ve Ebû Bekir el-Herevî’nin kabrinin yanına defnedildi.

Eserleri. 1. Ḳavânînü’d-devâvîn. En önemli eseri olup Eyyûbî Hükümdarı el-Melikü’l-Azîz Osman’a takdim edilmiştir. Eyyûbîler devrinde idarî, malî ve askerî divanların işleyişinden, Mısır’ın iktisadî, sınaî, ziraî hayatından ve coğrafyasından bahseden eser dört cilt olarak kaleme alınmıştır. Ancak Makrîzî’ye göre (el-Ḫıṭaṭ, II, 160) orijinali daha o zamanlar kaybolmuş ve meçhul bir müellif tarafından ihtisar edilen kısmı zamanımıza intikal etmiştir. Süleymaniye (Ayasofya, nr. 3360), Beyazıt Devlet (Veliyyüddin Efendi, nr. 1972) ve Topkapı Sarayı Müzesi (III. Ahmed, nr. 2310) başta olmak üzere çeşitli kütüphanelerde nüshaları bulunan eser ilk defa M. A. en-Neccâr tarafından yayımlanmış (Kahire 1299/1822), daha sonra A. S. Atiya tarafından tenkitli olarak neşredilmiştir (Kahire 1943).

2. el-Fâşûş fî aḥkâmi Ḳaraḳuş. Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin Kahire valisi ve devrin en güçlü siması olan Bahâeddin Karakuş’un icraatını tenkit için kaleme aldığı bu eser yayımlanmıştır (Kahire 1311).

3. Leṭâʾifü’ẕ-Ẕaḫîre. İbn Bessâm eş-Şenterînî’nin eẕ-Ẕaḫîre adlı eserinin özeti olup yazma nüshası Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Veliyyüddin Efendi, nr. 2636).

Es‘ad b. Memmâtî’nin kaynaklarda zikredilen diğer bazı eserleri de şunlardır: Ḥüccetü’l-ḥaḳ ʿale’l-ḫalḳ fi’t-taḥẕîr min sûʾi ʿâḳıbeti’ẓ-ẓulm (hükümdarların idarî ve siyasî hayatta dikkat etmeleri gereken hususları ihtiva eden bu eseri Selâhaddîn-i Eyyûbî’nin çok okuduğu rivayet edilir), Telḳīnü’l-yaḳīn (fıkha dair), Dürretü’t-tac, Dîvânü şiʿr, Ravâʾiʿu’l-veḳāʾiʿ fi’t-târîḫ, Zevâhirü’s-sedef ve cevâhirü’ṣ-ṣadef, Sırrü’ş-şiʿr, Naẓmü Kelîle ve Dimne, Sîretü Ṣalâḥaddîn Yûsuf b. Eyyûb, eş-Şeyʾ bi’ş-şeyʾ yüẕker (Selâsilü’ẕ-ẕeheb; Kādî el-Fâzıl’a ithaf edilmiştir), ʿİlmü’n-nes̱r, Meẕâhibü’l-mevâhib, Meysûrü’n-naḳd (Yâkūt, VI, 117-118).

BİBLİYOGRAFYA

Yâkūt, Muʿcemü’l-üdebâʾ, VI, 100-126.

İbnü’l-Kıftî, İnbâhü’r-ruvât, I, 231-232.

İbn Hallikân, Vefeyât, I, 210-213.

İbn Fazlullah el-Ömerî, Mesâlik, XVIII, 57-61.

Yâfiî, Mirʾâtü’l-cenân, Haydarâbâd 1334-39, IV, 13.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XIII, 53.

Makrîzî, el-Ḫıṭaṭ, II, 160-161.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 995, 1215.

Brockelmann, GAL, I, 408-409; Suppl., I, 572-573.

I. J. Kračkovskij, Târîḫu’l-edebi’l-coġrâfiyyi’l-ʿArabî (trc. Selâhaddin Osman Hâşim), Kahire 1363-65, I, 302-303.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, II, 249-250.

Ziriklî, el-Aʿlâm, Beyrut 1980, I, 302.

Ramazan Şeşen, Salâhaddîn Eyyûbî ve Devlet, İstanbul 1987, s. 271, 383-384, 401-403.

A. S. Atiya, “Ibn Mammātī”, EI² (İng.), III, 862-863.