Osmanlı kaynaklarında Cum‘a-i Atîk adıyla da geçen kasaba 1934’ten beri Tǎrgovište (Targovişte) olarak anılmaktadır. Osmanlı hâkimiyeti döneminde teşekkül etmiş olup bir kaza merkezi özelliği kazanmıştır. Ayrıca önemli bir pazar yeri ve İslâmî merkez olarak da dikkati çeker.
Kasaba, XVI. yüzyılın başlarından itibaren Anadolu’dan yoğun Türk göçüne sahne olan bir bölgede XVI. yüzyılın ikinci yarısında kurulmuştur. Eskicuma kazası ise güneyde alçak bir dağ silsilesi olan Preslav Balkanı tarafından ikiye bölünen büyük bir düzlük sahayı içine alıyordu. Bu bölgeye ait 1479 ve 1485 tarihli en eski Osmanlı tahrir defterlerine göre, burada sadece yerli nüfusun yaşadığı Slavca isim taşıyan dokuz hıristiyan köyü bulunmaktaydı. Köylerin hepsi dağların eteklerinde yer alıyordu ve ovada herhangi bir yerleşme mevcut değildi. Bu durum, Osmanlı öncesi dönemlerde bölgenin güvensiz bir yer olduğunu göstermektedir.
Kasabanın güneybatısında 7 km. mesafede bulunan Krumov kale harabeleri bu kasabadan önceki yerleşim yeridir. Bizans İmparatoru Justinian tarafından kurulan kale, VI. yüzyıl sonlarında Slav saldırıları sebebiyle yıkılmıştır. Bulgar Krallığı zamanında zayıf bir şekilde yeniden kurulduysa da 1393’ten önceki iç karışıklıklar veya Osmanlı akınları sırasında tahribata uğramış olmalıdır. Varna Savaşı (1444) esnasında bölgenin büyük ölçüde boşalması ve ıssızlaşması, XV. yüzyıl sonlarında başlayan ve XVI. yüzyıl başlarında yoğunluk kazanan yörük yerleşmesine müsait bir zemin hazırladı. Yeni kurulmuş olan yörük köylerinin bir idarî ve ekonomik merkeze ihtiyaç duymaları, Eskicuma’nın bir kasaba olarak gelişmesine yol açtı. Burası hakkındaki ilk kayıtlar 1579 tarihli Niğbolu sancağı tahrir defterinde bulunmaktadır. Buna göre kasabada doksan beş hâne, kırk bir mücerred (bekâr) müslüman; yedi hâne, dokuz mücerred hıristiyan nüfus yaşamaktaydı. Müslüman nüfusun % 14’ünü sonradan İslâmiyet’i kabul edenler teşkil etmekte olup toplam nüfus 450-500’e ulaşıyordu. Ayrıca burası bu dönemde pazaryeri olma özelliği de taşıyordu. XVII. yüzyıla ait cizye defterlerine (1622, 1648 ve 1692) göre küçük bir hıristiyan topluluğu güneydeki dağlık kesimden inerek kasabaya yerleşmiş, bunların bir kısmı sonradan İslâmiyet’i kabul etmiştir. 1692 tarihli Cizye Defteri’nde ise (Sofia National Library, OAK, nr. 13/60) kasabada seksen altı hıristiyanın bulunduğu kayıtlıdır. 1752 tarihli Avârız Defteri’nden de (BA, MAD, nr. 2846, s. 74-76) burada 373 müslüman hâneye karşılık yirmi iki hıristiyan hânenin mevcut olduğu anlaşılmaktadır. Eskicuma, XVIII. yüzyılın sonlarında ve bilhassa XIX. yüzyılda yılda bir defa kurulan panayırı ve bir zanaat merkezi oluşu ile önemli bir kasaba halinde gelişme göstermiştir.
1260-1261 (1844-1845) tarihli Temettuât Defterleri’ne göre Eskicuma’da, 291 hıristiyan hâneden oluşan bir varoş ile 843 müslüman hânenin bulunduğu on bir mahalle vardı. Böylece % 94’ü müslüman Türk nüfustan meydana gelen bir kasaba iken doksan üç yıl içinde bu nisbette düşüş olmuş ve genel nüfus içindeki müslüman Türk nüfusunun oranı % 74’e gerilemiştir. Bu gerileme daha sonra da sürdü; her iki kesimin nüfusunda artış görülürken nüfus oranlarındaki seviye giderek hıristiyan nüfus lehinde kapanmaya başladı. Nitekim 1290 (1873) tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Tuna’dan, 1325 müslüman hâneye karşılık hıristiyan hâne sayısının 717’ye yükselmiş olduğu anlaşılmaktadır. Buna göre müslüman nüfus nisbeti % 65’e inmiştir.
XVII ve XVIII. yüzyılın başlarında kazadaki hıristiyan köylerinin dokuzundan yedisi kısmen ihtidâlar, kısmen de kasabaya ve Vardun köyüne vâki göçler neticesi tamamıyla İslâmlaştı. Buna karşılık kazadaki otuz yedi müslüman köyünde başka bir gelişme görüldü ve bu köylere hıristiyan nüfus yerleşmeye başladığı gibi mevcut hıristiyan nüfusta da artış meydana geldi. 1290 (1873) tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Tuna’ya göre Işıklar, Dalgaç, Elvanköy ve Yavaşköy’de nüfusun çoğunluğunu hıristiyanlar oluşturuyordu. Kasaba ve köylerdeki bu değişiklikler bilhassa Bebrova bölgesinde, dağlık kesimde yaşayan Bulgarlar’ın göçü ve Bulgar hâne ölçüsündeki büyümeyle ilgilidir. Nitekim kasabada hâne başına 4,25 müslüman şahıs düşerken bu sayı hıristiyanlarda 4,92 idi; köylerdeki rakamlar ise hıristiyanlar lehine daha da büyüktü.
Osmanlılar döneminde Eskicuma’nın fizikî durumu hakkında 1285 (1868-69) tarihli Salnâme-i Vilâyet-i Tuna’dan bilgi edinmek mümkündür. Buna göre kasabada on yedi cami, altı medrese, bir tekke, bir hamam, 566 dükkân ve üç kilise bulunuyordu. Ancak Bulgarlar’ın bağımsızlıklarını kazanmalarından sonra Eskicuma’nın gelişmesi durdu. Türk nüfusun üçte biri buradan ayrıldı, onların yerleri yeni Bulgar göçmenler tarafından dolduruldu. Daha az ölçüde olmakla birlikte köylerde de aynı olaylar yaşandı. Kasabanın bugünkü durumu bu gelişmeler hakkında fikir vermektedir. Nitekim günümüzde kasabanın nüfusu 30.000’in üstünde olup müslüman nüfusun sayısı 1000’den daha az tahmin edilmektedir.
Bugün kabasabadaki mahallî tarih müzesinde yıkılmış camilerin fotoğrafları ile birlikte bazı Osmanlı kitâbeleri bulunmaktadır. Osmanlı dönemi yapılarından sadece Saat Camii ayakta kalabilmiştir. Bu bina, Hamîdî adlı bir şaire ait güzel yazılı kitâbesinde belirtildiği üzere, 1221’de (1806) Eskicuma âyanı Mollazâde Ali Bey tarafından yeniden inşa ettirilmiştir. Caminin avlusunda Ali Bey’e ve annesi Emine Hanım’a ait mezar taşları yer almaktadır. 1970’lerde müslüman cemaat tarafından restore edilen cami halen ibadete açık durumdadır. Eskicuma’nın birkaç kilometre batısındaki Kızane köyünde (şimdiki adı Momina), civardaki müslümanların çok itibar ettiği Kızane Sultan’a ait bir Bektaşî tekkesi bulunmaktadır. 1989-1990 yıllarındaki siyasî değişiklikler sonrasında burası yeniden açılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
BA, TD, nr. 126, 370, 416.
BA, MAD, nr. 2846, s. 74-76.
BA, Temettuât Defterleri, nr. 11.902-11.934.
TK, TD, nr. 58.
1479 Tarihli Tahrir Defteri (Turski Izvori za Bǎlgarskata Istorija, II. cilt içinde), Sofia 1966.
1485 Tarihli Tahrir Defteri, Sofia National Library, NK, nr. 12/9.
1692 Tarihli Cizye Defteri, Sofia National Library, OAK, nr. 13/60.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, 1. def‘a, Rusçuk 1285.
Salnâme-i Vilâyet-i Tuna, 6. def‘a, Rusçuk 1290, s. 160-165.
L. Miletić, Staroto Bǎlgarsko Naselenie v Severoiztočna Bǎlgarija, Sofia 1902, s. 46-47, 117-119.
Z. Čankov, Geografski Rečnik na Bǎlgarija, Sofia 1939, s. 463-464.
J. Karpačev, Tǎrgovište, Pleven 1971.
H.-J. Kornrumpf, Die Territorialverwaltung im östlichen Teil der europäischen Türkei vom Erlaß der Vilayetsordnung (1864) bis zum Berliner Kongreß (1878) nach amtlichen osmanischen Veröffentlichungen, Freiburg 1976, s. 255-256.
A. Mehlan, “Die grossen Balkanmessen in der Türkenzeit”, Vierteljahrschrift für Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, XXX/1 (1933).
Petǎr Mijatev, “Epigrafski proučavanija na Pametnitsits Arapsko pismo v Bǎlgarija”, Arheologija, sy. 1, Sofia 1962.
Stefan Velikov, “Tǎrgovište prez Vǎzraždaneto”, Istoričeski Pregled, sy. 32, Sofia 1976, s. 93-106.
Nikola Ovčarov, “Krumova Kale kraj Tǎrgovište”, Muzej i Pametnitsite na Kulturata, XX/5, Sofia 1980, s. 13-18.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 11. cildinde, 396-397 numaralı sayfalarda yer almıştır.