et-TA‘RÎFÂT

Müellifin belirttiğine göre İslâmî ilimler alanında kendi devrine kadar yazılmış belli başlı eserlerden derleme yoluyla meydana getirilen bu sözlük talebelere kolaylık sağlamak amacıyla yazılmış ve alfabetik düzenlenmiştir. Eserde tefsir, hadis, fıkıh, kelâm, tasavvuf, Arap dili ve edebiyatı, felsefe, mantık, matematik, astronomi, tıp gibi ilimlerde kullanılan önemli terimlere yer verilmiştir. Terimlerin sözlük anlamlarından sonra farklı ilimlerdeki tarifleri yapılmış, bazılarının sözlük mânalarına işaret edilmeden doğrudan tanımlarına geçilmiştir. Son derece veciz, yalın ve ince tanımların bulunduğu eserde tasavvuf ve felsefe gibi alanlarda bir kısım terimlerin tarifleri muğlak kalmıştır. Tanımlarda dil bilimlerinde Sîbeveyhi, Ali b. Hamza el-Kisâî, Yahyâ b. Ziyâd el-Ferrâ; fıkıhta Ebû Hanîfe, Ebû Yûsuf ve İmam Şâfiî; tasavvufta başta Muhyiddin İbnü’l-Arabî olmak üzere Ebû Tâlib el-Mekkî ve Abdülkerîm el-Kuşeyrî gibi âlimlerin eserlerinden faydalanılmıştır. Alfabetik dizimde bazı karışıklıkların görüldüğü sözlükte bazan bir terimin çeşitli ilim dallarında hangi anlamda kullanıldığı belirtilmiş, bazan da sadece bir ilim dalındaki anlamı verilmiştir. Her ne kadar Cürcânî’den önce Fârâbî’nin İḥṣâʾü’l-ʿulûm’u, İbn Sînâ’nın Aḳsâmü’l-ʿulûm’u, Hârizmî’nin Mefâtîḥu’l-ʿulûm’u, Fahreddin er-Râzî’nin Ḥadâʾiḳu’l-envâr’ı, Fergānî’nin Leṭâʾifü’l-iʿlâm’ı gibi, ilimlerin tanıtımı yanında kısmen terimlere de yer verilen ansiklopedik eserler yazılmışsa da et-Taʿrîfât değişik ilim dallarıyla ilgili terimleri alfabetik sırayla bir araya getiren ilk eser olma özelliğine sahiptir. 1500 civarında terimin bulunduğu, günümüze kadar önemli bir ihtiyacı karşılayan eser daha sonra Tehânevî’nin Keşşâfü ıṣṭılâḥâti’l-fünûn ve’l-ʿulûm’u, Ebü’l-Bekā’nın el-Külliyyât’ı ve Rıza Tevfik’in Mufassal Kāmûs-ı Felsefe’sinin de önemli bir kaynağı olmuştur.

et-Taʿrîfât’ın Türkiye kütüphanelerinde mevcut 160’tan fazla yazma nüshasından başka (eski tarihli olanlarının bazıları için bk. Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 3203, Şehid Ali Paşa, nr. 2607; Millet Ktp., Ali Emîrî Efendi, Arapça, nr. 4170; Burdur İl Halk Ktp., nr. 442) dünyanın belli başlı kütüphanelerinde birçok yazması bulunmaktadır. İlk defa Arapça metni ve Fransızca tercümesiyle birlikte Silvestre de Sacy tarafından yayımlanan eser (Paris 1818) daha sonra çeşitli yerlerde neşredilmiştir (İstanbul 1253; nşr. Gustav Leberecht Flügel; İbnü’l-Arabî’nin el-Iṣṭılâḥâtü’ṣ-ṣûfiyye’siyle birlikte Leipzig 1261/1845; Kahire 1283; Saint Petersburg 1897). Bunların ardından tashihli ve tashihsiz birçok baskısı ile neşri gerçekleştirilmiştir (tashih: M. el-Gamrâvî, Kahire 1321; tashih: Ahmed Sa‘d Ali, Kahire 1357; nşr. İbrâhim el-Ebyârî, Kahire 1403; nşr. Abdurrahman Umeyre, Beyrut 1987; nşr. M. Abdülhakîm el-Kādî, Kahire 1411/1991; nşr. M. Abdülmün‘im el-Hifnî, Kahire 1991). Eseri Umrân Alizâde (Tebriz 1360 hş.), Hasan Seyyid Arab ve Sîmâ Nurbahş Farsça’ya (Tahran 1377 hş.), Maurice Gloton Fransızca’ya (Beyrouth 2006) ve Arif Erkan Türkçe’ye (Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü Kitâbü’t-Ta‘rîfât, İstanbul 1993) çevirmiştir. Kapalı görülen bazı terimler Türkçe tercümede dipnotta açıklanmış, bazı eksiklikler tamamlanmıştır. et-Taʿrîfât’a Muhammed Abdürraûf el-Münâvî et-Tevḳīf ʿalâ mühimmâti’t-teʿârîf adıyla bir zeyil yazmıştır (nşr. Muhammed Rıdvân ed-Dâye, Beyrut 1410/1990). Ayrıca yazarı meçhul Mütemmimâtü Taʿrîfât adlı bir eser mevcuttur (İstanbul 1275). et-Taʿrîfât üzerine Kemalpaşazâde’nin ta‘lik ve hâşiyelerinin bulunduğu kaydedilir. Tâlib Fâikîzâde Fehmi takma adıyla Abdurrahman Fehmi et-Taʿrîfât’ı bazı ilâvelerle Türkçe’ye çevirmiş ve baş tarafından bazı kısımlarını Mecmûa-i Ebüzziyâ’nın değişik sayılarında yayımlamıştır (İstanbul 1314-1315). Eserin “el-Ḥażarâtü’l-ḫamsü’l-ilâhiyye” ve “el-İnsânü’l-kâmil” maddelerini İsmâil Hakkı Bursevî Risâletü’l-hazarât adıyla şerhetmiş (Süleymaniye Ktp., Mihrişah Sultan, nr. 189, vr. 136^a-164^b), ayrıca Maârif dergisinde A. Şâkir ve Nüzhet imzalarıyla yirmi sekiz sayı devam eden “Ta‘rîfât-ı Seyyid” tercümesi yayımlanmıştır (1891-1896). Riyad’daki Dâru Tuveyk adlı yayınevi Muḫtaṣaru Kitâbi’t-Taʿrîfât adıyla sözlüğün bir ihtisarını hazırlatıp neşretmiştir (Riyad 1415/1994).

BİBLİYOGRAFYA

Seyyid Şerîf el-Cürcânî, et-Taʿrîfât, İstanbul 1253, s. 2; a.e. (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Kahire 1403, s. 19, ayrıca bk. neşredenin girişi, s. 15-17.

a.mlf., Arapça-Türkçe Terimler Sözlüğü (trc. Arif Erkan), İstanbul 1993, tercüme edenin önsözü, s. 5-6.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 422, 633.

Brockelmann, GAL, II, 137.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 455.

Muhammed ez-Zühaylî, Merciʿu’l-ʿulûmi’l-İslâmiyye, Dımaşk, ts. (Dârü’l-ma‘rife), s. 45.

Sadreddin Gümüş, Seyyid Şerîf Cürcânî ve Arap Dilindeki Yeri, İstanbul 1984, s. 183-190.

P. Lourie, “Taʿrîfât-ı Seyyîd Şerîf Cürcânî” (trc. A. Rûhbahşân), Maʿârif, LVI/2, Tahran 1381, s. 110-128.

Abdülilâh Nebhân, “el-Cürcânî, ʿAlî”, el-Mevsûʿatü’l-ʿArabiyye, Dımaşk 2003, VII, 549.