EZDÎ, Yezîd b. Muhammed

Kaynaklarda hayatı hakkında yeterli bilgi yoktur. Kadılık yaptığı bilinmekle beraber hangi şehirde ve hangi tarihlerde bu görevde bulunduğu tesbit edilememiştir. Ezdî, Muhammed b. Ahmed b. Ebü’l-Müsennâ el-Mevsılî, İshak b. Hasan el-Harbî, Ubeydullah b. Gannâm, Ali b. Hasan el-Kattân, Hasan b. Saîd b. Mihrân, Mutayyen el-Hadramî ve diğer bazı muhaddislerden hadis rivayet etmiş, kendisinden de Muzaffer b. Muhammed et-Tûsî, İbn Cümey‘ el-Gassânî ile Nasr b. Ebû Nasr et-Tûsî ve Ebü’l-Hasan b. Câmi‘ rivayette bulunmuşlardır. Hadiste hâfız olan Ezdî’nin rivayet ettiği hadisleri öğrencisi İbn Cümey‘ el-Gassânî Muʿcem’inde toplamıştır.

Ezdî cesur bir âlim olup Abbâsîler devrinde yaşadığı halde eserinde onları açıkça tenkit etmiş, halife ve valilerin yaptıkları zulüm ve haksızlıklara yer vermiş, hatta Emevîler’in Abbâsîler’den daha hayırlı bir hânedan olduğunu söylemekten çekinmemiştir.

Eserleri. 1. Târîḫu’l-Mevṣıl. Musul’un tarihi hakkında yazılmış ilk eser olup mahallî tarih yazıcılığının güzel örneklerinden birini teşkil eder. Tamamı üç cilt olan eserin sadece II. cildi günümüze intikal etmiştir. Ezdî, 101-224 (719-838) yılları arasındaki olayları ihtiva eden bu ciltte Musul’da hüküm süren hânedanlar, burada meydana gelen önemli siyasî olaylar hakkında bilgi vermekte, Musul’da valilik ve kadılık yapanlarla diğer bazı önemli simaların biyografilerini anlatmaktadır. Ayrıca bazı valilerin faaliyetlerinden, bunların Dımaşk ve Bağdat’taki merkezî hükümetle olan ilişkilerinden, halifelerin Musul’un yönetimiyle ilgili düşüncelerinden, şehrin mâruz kaldığı felâketlerden, Musul ve civarına yerleşen Yemenli kabilelerin ensâbından, siyasî sahadaki etkinlikleri ve savaşlardaki kahramanlıklarından, bu kabilelere mensup ünlü simalardan bahseder. Müellif eserini esas itibariyle Musul’un tarihine tahsis etmekle beraber Abbâsî ihtilâli, zındıkların Halife Mehdî-Billâh ve Hâdî-İlelhak zamanındaki faaliyetleri, doğuda ve kuzeyde meydana gelen çeşitli savaşlar, Mu‘tasım-Billâh devrindeki Türk nüfuzu ve Muhammed b. Hâmid et-Tûsî’nin Bâbek el-Hürremî ile savaşması gibi hususlardan da bahseder. Ezdî birçok konuda Taberî’nin Târîḫ’ini esas almış ve onun tesirinde kalmıştır. Bununla beraber Taberî’nin ve diğer tarihçilerin kaydettiği birçok önemli olaya eserinde yer vermemiştir. Abbâsî Halifesi Ebû Ca‘fer el-Mansûr’un amcası Abdullah b. Ali’ye yazdığı eman mektubunun tam metni ve bazı muhaddis ve âlimlerin hayatlarına dair mâlûmat sadece Târîḫu’l-Mevṣıl’de bulunmaktadır. 700 beyit kadar şiirin yer aldığı eserde zaman zaman çeşitli ilmî meselelere ve tartışmalara da temas edilmektedir. Kitapta 124 (741-42) ve 152 (769) yıllarına ait olayların atlanmış olması ya müstensih hatası veya müellifin bu yıllarda cereyan eden olayları kayda değer görmemesiyle izah edilebilir. Ezdî kitabını çeşitli kaynaklardan ve şifahî rivayetlerden istifade ederek hazırlamıştır. İbn Ebû Tâhir Tayfûr, Taberî ve Ya‘kūbî’nin Târîḫ’leri, Mes‘ûdî’nin Mürûcü’ẕ-ẕeheb’i, İbn Kuteybe’nin el-Maʿârif’i, Ebû Hanîfe ed-Dîneverî’nin el-Aḫbâru’ṭ-ṭıvâl’ı, Ebû Ömer el-Kindî’nin el-Vülât ve’l-ḳuḍât’ı Belâzürî’nin Fütûḥu’l-büldân’ı eserin başlıca kaynaklarını teşkil eder. Sahasındaki en başarılı çalışmalardan kabul edilen Târîḫu’l-Mevṣıl siyasî tarih açısından olduğu kadar ilim, kültür ve medeniyet tarihi bakımından da değerli ve orijinal bir kaynaktır. İzzeddin İbnü’l-Esîr ve İbn Haldûn gibi pek çok tarihçi Musul tarihiyle ilgili olaylarda Târîḫu’l-Mevṣıl’i kaynak olarak kullanmış, hatta bazı kısımları iktibas etmiştir. Bilinen tek nüshası Chester Beatty koleksiyonu (Dublin-İrlanda) arasında bulunan (nr. 3030) Târîḫu’l-Mevṣıl’in Kahire Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye (Tarih, nr. 2475) ve el-Hizânetü’t-Teymûriyye’de fotokopileri (Tarih, nr. 2303) mevcuttur. Eser Ali Habîbe tarafından neşredilmiştir (Kahire 1387/1967).

2. Kitâbü Ṭabaḳāti’l-muḥaddis̱în. Kaynaklarda adı Kitâbü Ṭabaḳāti’l-ʿulemâʾ min ehli’l-Mevṣıl, Kitâbü Ṭabaḳāti’l-ʿulemâʾ ve’l-muḥaddis̱în min ehli’l-Mevṣıl, Ṭabaḳātü’l-ʿulemâʾ bi’l-Mevṣıl, Ṭabaḳātü ehli’l-Mevṣıl, Ṭabaḳātü muḥaddis̱î ehli’l-Mevṣıl, Târîḫu muḥaddis̱i’l-Mevṣıl gibi değişik şekillerde kaydedilen (Ezdî, s. 301; Yâkūt, V, 225; İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, III, 297; İbn Mâkûlâ, I, 176-177) ve başta muhaddisler olmak üzere Musul’da yetişmiş âlimlerin biyografilerini ihtiva eden eser zamanımıza intikal etmemiştir. Hakkındaki bilgiler çeşitli ricâl ve tabakat kitaplarında mevcut nakil ve iktibaslara dayanmaktadır.

3. el-Ḳabâʾil ve’l-ḫıṭaṭ. Musul’a gelip yerleşen çeşitli kabilelerin kollarından, neseplerinden, onlarla ilgili haber ve rivayetlerden ve İslâmî devirde yetişen âlim ve fakihlerden bahseden bir eser olup (Ezdî, s. 96) günümüze ulaşmamıştır.

BİBLİYOGRAFYA

Ezdî, Târîḫu’l-Mevṣıl (nşr. Ali Habîbe), Kahire 1387/1967, nâşirin mukaddimesi, s. 6-31.

İbn Cümey‘ el-Gassânî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut 1407/1987, II, 379.

İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, I, 176-177.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, V, 225.

İbnü’l-Esîr, Üsdü’l-ġābe, I, 11.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XV, 386-387.

a.mlf., Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, III, 894-895.

İbn Hacer, Lisânü’l-Mîzân, III, 257, 261-262.

a.mlf., Tehẕîbü’t-Tehẕîb, III, 297.

Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 283.

Süyûtî, Ṭabaḳātü’l-ḥuffâẓ (Ömer), s. 366.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 307.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 210.

A. J. Arberry, The Chester Beatty Library A Hand List of the Arabic Manuscripts, Oxford 1955, I, 11.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XIII, 238.

Sezgin, GAS, I, 348, 350.

Müneccid, Muʿcem, III, 49-50.

F. Rosenthal, A History of Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 121, 153-154, 482, 545.

a.mlf., “al-Azdī”, EI² (İng.), I, 813.

Paul G. Forand, “The Governors of Mosul According to al-Azdī’s Tarikh al-Mawsil”, JAOS, LXXXIX (1969), s. 88-105.