EZHERÎ, Hâlid b. Abdullah

838 (1435) yılı civarında Yukarı Mısır’ın (Saîd) Cerce şehrinde doğdu. Bu sebeple Cercâvî (Cercî, Cercevî) nisbesiyle de anılır. Tehẕîbü’l-luġa müellifi Ebû Mansûr Muhammed b. Ahmed el-Ezherî’nin (ö. 370/980) soyundan geldiği söylenmektedir (Hânsârî, III, 278). Küçük yaşında ailesiyle birlikte Kahire’ye yerleşti. Otuz altı yaşına kadar ilimle meşgul olmayan, görevi Câmiu’l-Ezher’in kandillerini yakmaktan ibaret olduğu için sonraları “Vakkād” diye anılacak olan Ezherî bir gün lamba yakarken fitili bir talebenin kitabı üzerine düşürdü. Talebenin kendisini “cahil herif” diye azarlaması üzerine tahsile başladı. Kur’an’ı ezberleyip bazı temel eserleri okuduktan sonra Ezher’e girdi. Yaîş el-Mağribî, Ali b. Abdullah es-Senhûrî, Emîn el-Aksarâyî, Muhammed b. Abdülmün‘im el-Cevcerî ve İbrâhim el-Aclûnî’den çeşitli ilimleri tahsil etti. Bir süre de Sehâvî’nin talebesi oldu (Sehâvî, III, 172). Öğrenimini tamamladıktan sonra ders vermeye başladı. Hayatı talebe okutmak ve eser telif etmekle geçen Ezherî’nin meşhur talebeleri arasında İrşâdü’s-sârî müellifi Kastallânî de bulunmaktadır. Ezherî 19 Muharrem 905’te (26 Ağustos 1499) Kahire’de vefat etti.

Eserleri. Daha çok Arap grameri sahasında şöhret bulan Ezherî’nin eserlerinin en belirgin özelliği sade ve kolay anlaşılır bir dille yazılmış olmalarıdır. Bilinen eserleri şunlardır:

1. el-Ḥavâşi’l-Ezheriyye fî ḥalli elfâẓi’l-Muḳaddimeti’l-Cezeriyye (Kahire 1304). İbnü’l-Cezerî’nin tecvide dair risâlesi üzerine yazılan bu şerh 867’de (1462) tamamlanmıştır.

2. Temrînü’ṭ-ṭullâb ilâ ṣınâʿati’l-iʿrâb. Muʿarribü’l-Elfiyye adıyla da tanınan ve İbn Mâlik et-Tâî’nin el-Elfiyye’sindeki beyitlerin i‘rabını yaparak nâdir kelimelerini açıklayan bu şerh 886’da (1481) tamamlanmış ve birçok defa basılmıştır (Bulak 1252, 1292; Kahire 1274 [taşbaskı], 1289, 1292, 1299, 1301, 1302, 1305, 1308, 1310, 1312, 1317, 1335, 1374; Bulak 1294; İstanbul 1305).

3. Şerḥu’l-Âcurrûmiyye. İbn Âcurrûm’un el-Âcurrûmiyye’si üzerine kaleme alınan bu şerh 887 (1482) yılında tamamlanmıştır. Eser ilk defa Hollanda’da (nşr. Schnabel, Amsterdam 1756), daha sonra da Mısır’da (Bulak 1251, 1259, 1274, 1280, 1284, 1290; Kahire 1262, 1265, 1281, 1290) ve Fas’ta (1315) basılmıştır. Kitap üzerine Muhammed Mücâhid Ebü’n-Necâ bir hâşiye yazmıştır (Bulak 1284; Tunus 1290; Kahire 1305, 1306, 1319).

4. İʿrâbü’l-Âcurrûmiyye. Bir nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Serez, nr. 2859, vr. 30^b-44^b).

5. et-Taṣrîḥ bi-mażmûni’t-Tavżîḥ. Şerḥu’t-Taṣrîḥ ʿale’t-Tavżîḥ adıyla da anılan eser, İbn Hişâm en-Nahvî’nin Evḍaḥu’l-mesâlik ilâ Elfiyyeti İbn Mâlik adlı şerhine yazdığı bir hâşiye olup 896 (1491) yılında tamamlanmıştır. Eser, kenarında Yâsîn el-Uleymî el-Hımsî’nin açıklamalarıyla birlikte basılmıştır (Bulak 1294; Kahire 1305, 1325, 1326, 1954).

6. Mûṣılü’ṭ-ṭullâb ilâ Ḳavâʿidi’l-iʿrâb. İbn Hişâm en-Nahvî’nin el-İʿrâb ʿan ḳavâʿidi’l-iʿrâb adlı eseri üzerine yazdığı ve 898’de (1492) bitirdiği bu şerh İstanbul (1285) ve Kahire’de (1299, 1308) basılmış, ayrıca Abdülkerîm Mücâhid, Sa‘d Abdülhâdî Teym (Amman 1985) ve Muhammed İbrâhim Sâlim (Kahire 1989) tarafından yayımlanmıştır. Ezher şeyhi Hasan el-Attâr’ın da bu esere bir hâşiye yazdığı bilinmektedir.

7. el-Muḳaddimetü’l-Ezheriyye fî ʿilmi’l-ʿArabiyye. Ezher’de el-Âcurrûmiyye’den sonra uzun süre okutulan bu kitap Ezherî’nin en mühim eseri olup kendisinin şerhiyle birlikte basılmıştır (Bulak 1252, 1287; Kahire 1307). Eser üzerinde ayrıca Zeynüddin Mansûr’un el-ʿUḳūdü’l-cevheriyye fî ḥalli elfâẓi’l-Ezheriyye adlı bir şerhi, Hasan el-Attâr (Bulak 1270; Kahire 1275, 1281, 1284, 1297, 1299, 1301, 1304, 1307, 1317, 1345), Muhammed b. Muhammed es-Sünbâvî (Bulak 1286, 1296), Muhammed Mücâhid Ebü’n-Necâ (Kahire 1312) ve Ebû Bekir eş-Şenevânî’nin hâşiyeleri bulunmaktadır.

8. el-Elġāzü’n-naḥviyye. Elġāzü’ş-şeyḫ Ḫâlid adıyla da anılan eser basılmıştır (Kahire 1281, 1304).

9. Şerḥu’l-Kâfiye (GAL Suppl., I, 534). Muhammed el-Fehhâm, herhalde Brockelmann’ın Dımaşk Zâhiriyye Kütüphanesi’yle ilgili kısaltmasını (Dam. Z.) yanlış anladığı için bu eserin Damadzâde (Murad Molla) Kütüphanesi’nde bulunduğunu söylemiştir (MMLA XXXII, 24).

10. Şerḥu’l-ʿAvâmili’l-miʾe. Abdülkāhir el-Cürcânî’nin el-ʿAvâmilü’l-miʾe’sinin şerhi olup Bedrâvî Zehrân tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1988).

11. Taḳyîd fi’l-ḥamd ve’ş-şükr. Bilinen nüshası Rabat Kütüphanesi’ndedir (nr. 544).

12. Bulûġu’l-emel fî fenni’z-zecel. Zecel türü şiirden bahseden eserin nüshası Muhammed el-Fehhâm tarafından gösterilen yerde (Süleymaniye Ktp., Hamidiye, nr. 1273) mevcut değildir.

13. es̱-S̱imârü’l-yâniʿa fi’l-uṣûl (GAL Suppl., II, 23).

14. Tefsîru âyeti “felâ uḳsimü bi-mevâḳıʿi’n-nücûm” (a.g.e., a.y.).

15. Şerḥu Ḳaṣîdeti’l-bürde. Bûsîrî’nin Ḳaṣîdetü’l-bürde’sinin şerhi olup 903 (1498) yılında tamamlanmıştır. Eser Bulak’ta (1297), Kahire’de (1282, 1286, 1302, 1304, 1308) ve İskenderiye’de (1288) basılmış, ayrıca Muhammed Ali Hasan tarafından Bağdat’ta yayımlanmıştır (1961, 1966).

BİBLİYOGRAFYA

Hâlid b. Abdullah el-Ezherî, Temrînü’ṭ-ṭullâb fî ṣınâʿati’l-iʿrâb, İstanbul 1305, s. 2.

a.mlf., Mûṣılü’ṭ-ṭullâb, Kahire 1325, Mukaddime.

Sehâvî, eḍ-Ḍavʾü’l-lâmiʿ, Beyrut, ts., III, 171-172.

Gazzî, el-Kevâkibü’s-sâʾire, I, 188.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, Beyrut, ts., VIII, 26.

Ali Paşa Mübârek, el-Ḫıṭaṭü’t-Tevfîḳıyye, Kahire 1990, X, 53.

Hânsârî, Ravżâtü’l-cennât, Tahran 1391, III, 278-279.

Serkîs, Muʿcem, I, 811-812.

Brockelmann, GAL, I, 362; II, 34-35; Suppl., I, 524, 534; II, 22-23.

a.mlf., “Ezherî”, İA, IV, 442.

a.mlf., “al-Azharī”, EI² (İng.), I, 821.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 293; II, 229, 543.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 96.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 171.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 297.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1985, I, 141-149.

Muhammed el-Fehhâm, “eş-Şeyḫ Ḫâlid el-Ezherî”, MMLA, XXXII (1393/1973), s. 18-24.