Ebü’l-Velîd Muhammed b. Abdillâh b. Ahmed b. Muhammed el-Ezrakī (ö. 250/864 [?])
Mekke’de doğdu. Dedelerinden Ezrak’a nisbetle Ezrakī diye meşhur olmuştur. Ailesinin menşei hakkında değişik görüşler vardır. Kendisi aslen Gassânîler’e mensup olduğunu söylediği gibi (Aḫbâru Mekke, s. 31) Takıyyüddin el-Fâsî ile (el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, II, 49) İbnü’n-Nedîm de (el-Fihrist, s. 124) onu teyit ederler. İbn Sa‘d ise dedesi Ezrak’ın Hâris b. Kelede es-Sekafî’nin Rum asıllı kölesi olduğunu, Yâsir’den sonra Ammâr’ın annesi Sümeyye ile evlendiğini, Tâif Muhasarası sırasında Ebû Bekre ile birlikte Hz. Peygamber’in yanına geldiğini ve âzat edildikten sonra Mekke’de yerleştiğini, çocuklarının Ümeyye oğullarına mensup kızlarla evlenerek nüfuz kazandıklarını, önceleri kendilerinin kuzey Araplar’ından Benî Tağlib ve Benî İkeb’e mensup olduklarını söyledikleri halde daha sonraki yıllarda Gassânîler’den Ebû Şemir’in soyundan geldiklerini iddia ettiklerini bildirir (eṭ-Ṭabaḳāt, III, 247). Fück makalesinde bu konudaki rivayetleri ayrıntılı olarak ele almaktadır (bk. bibl.).
Ezrakī, başta dedesi Ebü’l-Velîd Ahmed b. Muhammed olmak üzere İbrâhim b. Muhammed ve Muhammed b. Yahyâ’dan rivayetlerde bulundu. İshak b. Ahmed el-Huzâî ile İbrâhim b. Abdüssamed el-Hâşimî gibi bazı kişiler de ondan haber nakletmişlerdir.
Ezrakī’nin vefat tarihi kesin olarak belli değildir. Fâsî, onun Abbâsî Halifesi Müntasır-Billâh devrinde (861-862) hayatta olduğunu kaydeder, ancak ölümüyle ilgili kesin bir tarih vermez. Kâtib Çelebi 223’te (838) öldüğünü söyler. Fuat Sezgin’e göre ise 250’de (864) vefat etmiştir.
Ezrakī şöhretini Aḫbâru Mekke ve mâ câʾe fîhâ mine’l-âs̱âr adlı eserine borçludur. Daha çok dedesi Ahmed b. Muhammed’in rivayetlerine dayanan Aḫbâru Mekke, siyasî ve sosyal bir tarih olmaktan çok şehrin yerleşim planı ve topografik yapısı, özellikle Kâbe ve hac menâsikine ait yerler hakkında geniş bilgi veren bir eserdir (bk. AHBÂRU MEKKE).
BİBLİYOGRAFYA
Ezrakī, Aḫbâru Mekke (Melhas), s. 31; nâşirin mukaddimesi, s. 11-15.
İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, III, 247.
İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist, s. 124-125.
Sem‘ânî, el-Ensâb, I, 201.
Kalkaşendî, Nihâyetü’l-ereb, Beyrut 1405/1985, s. 93.
Fâsî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, II, 49-50; III, 176.
İbn Hacer, Tehẕîbü’t-Tehẕîb, I, 79.
Sehâvî, el-İʿlân bi’t-tevbîḫ, s. 279-281, 292, 329.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 306.
Brockelmann, GAL, I, 143; Suppl., I, 209.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 93.
J. W. Fück, “Der Ahn Des Azraqī”, Studi orientalistici in onore di Giorgio Levi Della Vida, Roma 1956, I, 336-340.
a.mlf., “Azraḳī”, EI2 (İng.), I, 826-827.
Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, X, 198.
F. Rosenthal, A History of the Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 43, 126, 164, 480.
el-Ḳāmûsü’l-İslâmî, I, 77.
“Ezrakî”, İA, IV, 442-443.
Abdülkerim Özaydın, “Ahbâru Mekke”, DİA, I, 491-492.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 68-69 numaralı sayfalarda yer almıştır.