FAHRÜLMÜLK, Ali b. Nizâmülmülk

Meşhur Selçuklu veziri Nizâmülmülk’ün büyük oğlu olup 434’te (1042-43) doğdu. Babası ile birlikte Belh Emîri Yâhur’un (Tâcir, Bâcir) ve Çağrı Bey’in hizmetinde bulundu. Sultan Melikşah ile veziri Nizâmülmülk’ün öldürüldüğü tarihte (485/1092) Horasan’da bulunuyordu. Aynı yıl Berkyaruk Selçuklu sultanı ilân edilince Fahrülmülk onun hizmetine girmek için İsfahan’a gitti. Fakat Terken Hatun’un baskısıyla sultan ilân edilen oğlu Mahmûd b. Melikşah’ın adamlarından Emîr Kamac yolda Fahrülmülk’ü yakalayarak mallarını gasbetti. Fahrülmülk daha sonra kaçıp Hemedan’a geldi. Hemedan o sırada (487/1094) Selçuklu tahtında hak iddia eden Tutuş’un nüfuz ve kontrolündeydi. Tutuş onu Berkyaruk taraftarı olduğu için yakalatıp öldürmek istediyse de Emîr Yağısıyan buna engel oldu ve Tutuş’a halkın Nizâmülmülk’ün ailesine sevgisi dolayısıyla Fahrülmülk’ü vezir tayin etmesini tavsiye etti. Tutuş da buna uyarak onu vezir yaptı.

Fahrülmülk, Sultan Berkyaruk ile Tutuş arasında Rey yakınlarında Dâşilû denilen yerde meydana gelen ve Tutuş’un ölümüyle sonuçlanan savaşa katıldı ve esir düştü (17 Safer 488 / 26 Şubat 1095). Daha sonra serbest bırakıldı. Bu sırada Sultan Berkyaruk’un veziri olan kardeşi Müeyyidülmülk sultana, annesi Zübeyde Hatun’u yanından uzaklaştırması halinde pek çok emîrin kendi hizmetine gireceğini söylediği için Zübeyde Hatun vezire kin bağlamıştı. Babaları Nizâmülmülk’ten miras kalan mücevherler yüzünden Müeyyidülmülk’e dargın olan Fahrülmülk, Müstevfî Mecdülmülk el-Belâsânî’nin de tahrikiyle kardeşini vezirlikten azlettirip yerine geçmek için seferber oldu. Sultana atlas otağlar, değerli çadırlar, silâhlar, kıymetli taşlarla süslü eyer ve koşum takımları, Arap atları, av kuşları ve para verip Müeyyidülmülk’ü görevinden uzaklaştırıp hapsettirdi ve makamını ele geçirdi (488/1095). Berkyaruk’un onu vezir tayin etmesinde hiç şüphesiz annesi Zübeyde Hatun’un da önemli rolü olmuştur. Ancak Fahrülmülk 490’da (1096-97) azledildi ve yerine Mecdülmülk getirildi. Bunun üzerine Fahrülmülk Nîşâbur’a giderek inzivaya çekildi. Aynı yıl Melik Sencer tarafından vezir tayin edilen Fahrülmülk 10 Muharrem 500’de (11 Eylül 1106) bir Bâtınî fedaisi tarafından öldürüldü.

Asil ve cömert bir devlet adamı olan Fahrülmülk, Berkyaruk dönemindeki vezirliği sırasında sonu gelmeyen karışıklıklar yüzünden pek faydalı olamadıysa da Sencer’e önemli hizmetlerde bulundu. Âlimleri sever, onların talebeye ve halka faydalı olması için gayret sarfederdi. Şâfiî fakihi Ebû Abdullah et-Taberî’yi Bağdat Nizâmiye Medresesi’nde ders vermekle görevlendirdiği gibi (499/1106) aynı yıl hac dönüşü devlet kapısından bir daha maaş almamaya karar veren Gazzâlî’yi bu fikrinden vazgeçirerek Nîşâbur’daki Nizâmiye Medresesi’ne müderris tayin etmiştir. Devrin meşhur şairlerinden Emîrü’ş-şuarâ Muizzî Nişâbûrî ile Ebü’l-Meâlî Nehhâs Râzî onu öven kasideler yazmışlardır.

BİBLİYOGRAFYA

Mücmelü’t-tevârîḫ ve’l-ḳıṣaṣ (nşr. M. Ramazânî), Tahran 1318, s. 410, 412.

Beyhakī, Târîḫ (Hüseynî), s. 127, 128, 132, 376, 406.

Râvendî, Râhatü’s-sudûr (Ateş), I, 135-140.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil (trc. Abdülkerim Özaydın), İstanbul 1987, X, 110, 179, 198, 207, 212, 219, 336.

Bündârî, Zübdetü’n-Nusra (Burslan), s. 87, 240-241.

Hândmîr, Düstûrü’l-vüzerâʾ (nşr. Saîd-i Nefîsî), Tahran 2535 şş., s. 178, 187-188, 196.

Münşî, Nesâʾimü’l-esḥâr (nşr. Celâleddîn-i Ürmevî), Tahran 1337 hş., s. 57-58.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), IV, 273.

Abbas İkbâl-i Âştiyânî, Vizâret der ʿAhd-i Selâṭîn-i Büzürg-i Selcûḳī (nşr. M. Takī Dânişpejûh – Yahyâ Zükâ’), Tahran 1338 hş., s. 202-221.

C. L. Klausner, The Seljuk Vezirate A Study of Civil Administration 1055-1194, Cambridge 1973, s. 47, 77, 87, 106-107, 126, 133.

Ali Sevim, Suriye ve Filistin Selçukluları Tarihi, Ankara 1983, s. 153.

A. K. S. Lambton, State and Government in Medieval Islam, Oxford 1985, s. 108.

a.mlf., “The Internal Structure of the Saljuq Empire”, CHIr., V, 252.

Abdülkerim Özaydın, Sultan Muhammed Tapar Devri Selçuklu Tarihi (498-511/1105-1118), Ankara 1990, s. 12, 77.

K. V. Zetterstéen, “Fahrülmülk”, İA, IV, 448.

C. E. Bosworth, “Nizāmiyya”, EI² (İng.), VIII, 81.

Dihhudâ, Luġatnâme, XXI/A, s. 78.