FÂKİHÎ

215-220 (830-835) yılları arasında doğduğu tahmin edilmektedir. Kinâne kabilesine mensuptur ve dedelerinden Fâkih b. Amr b. Hâris’e nisbetle Fâkihî nisbesiyle tanınmıştır. Gençlik yıllarını Mekke’de geçiren Fâkihî ilim tahsili için çeşitli şehirlere gitti. Bağdat’ta Ahmed b. Abdülvehhâb el-Utâridî’den, Kûfe’de İsmâil b. Muhammed el-Ahnesî’den, San‘a’da Muhammed b. Ali en-Neccâr ve İbrâhim b. Ahmed el-Yemânî’den, Harâz’da (Yemen) Ahmed b. Sâlih ve Ali b. Münzir el-Kûfî’den ders aldı.

Mekke’nin seçkin simalarından biri olan Fâkihî hem emîrler hem de âlimler nezdinde büyük bir itibara sahipti. Kaynaklarda onun ilmî veya idarî bir görevde bulunduğuna dair kayıt yoktur. Ölüm tarihi de kesin olarak bilinmemektedir. Ancak eserinde, Mekke müftüsü olan ve 279’da (892-93) vefat eden hocası Abdullah b. Ahmed b. Ebû Meserre’nin ölümünden ve aynı yıl Mekke’de meydana gelen büyük bir sel felâketinden bahsetmemesi onun bu tarihte hayatta olmadığını düşündürmektedir.

Fâkihî’nin Aḫbâru Mekke fî ḳadîmi’d-dehr ve ḥadîs̱ih (Târîḫu Mekke, Kitâbü Mekke ve aḫbârihâ fi’l-Câhiliyye ve’l-İslâm) adlı eseri, III. (IX.) yüzyılda yazılıp zamanımıza intikal eden Mekke tarihiyle ilgili iki önemli eserden biridir. Diğeri de Ebü’l-Velîd Ezrakī’nin aynı adı taşıyan kitabıdır. Fâkihî, Mekke ve çevresiyle ilgili yüzlerce konuyu ihtiva eden eserinde şehrin siyasî, kültürel ve sosyal tarihini ele almış, ayrıca topografik yapısı hakkında bilgi vermiştir. Sadece ikinci yarısı zamanımıza intikal eden eserde Mekke’de valilik, kadılık ve müftülük yapan kimselerle burada yetişen âlimlerden bahsedilmekte, Mescid-i Harâm, Hacerülesved, Zemzem Kuyusu, diğer su kuyuları, caddeler ve çarşılar, Mina, Müzdelife, Arafat ve menâsik-i hac hakkında geniş bilgi verilmektedir. Fâkihî eserini bölümlere ayırmamış, muhaddislerin metodunu takip ederek konunun başlığını yazdıktan sonra ilgili hadis ve haberleri nakletmiştir.

Eserinde rivayetlerine yer verdiği kişiler arasında Buhârî, Müslim, Ebû Hâtim er-Râzî, Ebû Zür‘a el-Cürcânî, Ahmed b. Humeyd es-Saydalânî, İbrâhim b. Ya‘kūb el-Cûzcânî, İshak b. Mansûr el-Kevsec, Hasan b. Arefe el-Abdî, Abbas b. Muhammed ed-Dûrî, Zübeyr b. Bekkâr gibi meşhur âlimler vardır. Oğlu Ebû Muhammed Abdullah ile öğrencileri Ukaylî, Ebü’l-Hasan el-Ensârî, Muhammed b. Sâlih b. Sehl de kendisinden rivayette bulunmuşlardır. Fâkihî’nin Osman b. Amr b. Sâc, Vâkıdî, Zübeyr b. Bekkâr, Ebû Ubeyde Ma‘mer b. Müsennâ gibi müelliflerin zamanımıza intikal etmeyen Mekke tarihiyle ilgili eserlerinden faydalanmış olması, ayrıca Harbî, İbn Abdülber en-Nemerî el-Kurtubî, Ebû Ubeyd el-Bekrî, Yâkūt el-Hamevî, Takıyyüddin el-Fâsî, İbn Hacer el-Askalânî ve Bedreddin el-Aynî gibi meşhur müelliflerin Aḫbâru Mekke’yi birinci elden kaynak olarak kullanmaları esere ayrı bir önem kazandırmaktadır.

Fâkihî’nin 272-275 (885-889) yılları arasında tamamladığı Aḫbâru Mekke’nin günümüze intikal eden eksik nüshası 877’de (1472-73) Mekke’de istinsah edilmiş olup Leiden Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Or. 463). Bu nüshanın bir bölümü ilk defa Ferdinand Wüstenfeld tarafından “Die Chroniken der Stadt Mekka” serisinin II. cildi içinde yayımlanmış (Leipzig 1859), daha sonra 1964’te Beyrut’ta ofset olarak basılmıştır. Abdülmelik b. Abdullah b. Dehîş, Aḫbâru Mekke’yi bir mukaddime ve ayrıntılı bir indeks ilâvesiyle altı cilt halinde neşre hazırladığı gibi başta Takıyyüddin el-Fâsî’nin Şifâʾü’l-ġarâm bi-aḫbâri’l-Beledi’l-ḥarâm adlı eseri olmak üzere birçok kaynaktan faydalanmak suretiyle kitabın zamanımıza intikal etmeyen I. cildinin metnini de tesis ederek V. cildin içinde (s. 119-239) yayımlamıştır (Mekke 1407/1986-1987). Buna göre I. ciltte ele alınan başlıca konular şöyle sıralanabilir: Hz. İbrâhim’in gelişinden önce Mekke, Hz. İbrâhim’in Hz. İsmâil ile Mekke’ye gelmesi, Kâbe’nin inşası, Cürhüm, Huzâa ve Kureyş’in Mekke’deki hâkimiyetleri, Ficâr savaşları, Mekke’de bulunan putlar, Fil Vak‘ası, Hz. Muhammed’in doğumu, sütanneye verilmesi, Hz. Hatice ile evlenmesi, Hudeybiye Antlaşması ve Mekke’nin fethi.

BİBLİYOGRAFYA

Fâkihî, Aḫbâru Mekke (nşr. Abdülmelik b. Abdullah), Mekke 1407/1986-87, Mukaddime, I, 9-73.

İbnü’n-Nedîm, el-Fihrist (Teceddüd), s. 122.

İbn Hazm, Cemhere, s. 188-189.

İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, VI, 359-360.

Fâsî, el-ʿİḳdü’s̱-s̱emîn, I, 401-402.

a.mlf., Şifâʾü’l-ġarâm bi-aḫbâri’l-Beledi’l-ḥarâm (nşr. Ömer Abdüsselâm Tedmürî), Beyrut 1405/1985, bk. İndeks.

İbn Hacer, Taġlîḳu’t-taʿlîḳ (nşr. Saîd Abdurrahman Mûsâ el-Kazekî), Amman 1405/1985, V, 471.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 306.

Serkîs, Muʿcem, II, 1431.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 20.

Sezgin, GAS, I, 346.

F. Rosenthal, A History of the Muslim Historiography, Leiden 1968, s. 162-164, 479, 508.

a.mlf., “al-Fāḳihī”, EI² (İng.), II, 757.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VI, 252.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IX, 41.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 368.

C. Brockelmann, “Fâkihî”, İA, IV, 449.