FÂSÎ, Abdülhafîz

1301’de (1883) Fas şehrinde doğdu ve orada büyüdü. Kuzey Afrika fâtihi Ukbe b. Nâfi‘ el-Fihrî’nin soyundan gelen ve Endülüs şehirlerinden Mâleka’nın (Malaga) âlimleriyle meşhur ailelerinden biri olan Beni’l-Cedd’e mensuptur. Ailesi IX. (XV.) yüzyılın sonlarına doğru Fas’a göç etmiş ve buraya nisbetle anılmıştır. Kettânî ailesinden olan annesi Hz. Hasan’ın neslindendir. Fâsî, başta babası olmak üzere Fas’ın önde gelen âlimlerinden Arap dili ve edebiyatı, mantık, beyan, tarih, tefsir, hadis, tasavvuf, fıkıh ve usulü, kelâm gibi ilimleri tahsil etti. Babasından Kur’an ve tefsirin yanı sıra İmam Mâlik’in el-Muvaṭṭaʾını, Buhârî ve Müslim’in sahihlerini, Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî ve İbn Mâce’nin sünenlerini, Beyhakī’nin Şuʿabü’l-îmân’ını, Hâkim’in el-Müstedrek’ini, Kādî İyâz’ın eş-Şifâʾsını, Tirmizî’nin eş-Şemâʾil’ini ve Nevevî’nin Erbaʿîn’ini okudu. Özellikle hadis ilmine yöneldi. Fas’taki öğreniminin ardından ilmî seyahatlere çıkarak Tunus, Mısır, Filistin, Şam ve Hicaz’ı dolaştı; bu şehirlerdeki âlimlerden faydalandı; onlardan icâzet aldı ve kendilerine icâzet verdi. Fas’ta ve diğer ülkelerde kendilerinden ders aldığı hocalar arasında Muhammed b. Arabî el-Bennânî, Muhammed b. Abdülvâhid ez-Zerhûnî, Muhammed b. Abdülkebîr el-Kettânî, Muhammed b. Ca‘fer el-Kettânî, Ahmed b. Tâlib İbn Sûde, Ahmed b. İsmâil el-Berzencî, İbnü’l-Hayyât ez-Zükkârî, Ahmed b. Me’mûn el-Belgaysî, Ahmed Şerîf es-Senûsî, Cemâleddin el-Kāsımî gibi âlimler vardır. Fâsî Muʿcemü’ş-şüyûḫ’unda 113 hocasını tanıtır. Genç yaşlarından itibaren Fas’ta yayımlanan es-Saʿâde dergisine ilmî ve edebî makaleler yazdı. Ayrıca Muhammed el-Hâc es-Simlâlî, Mahmed b. İbrâhim el-Fâsî, Ca‘fer b. İdrîs el-Kettânî, Ebû Cîde b. Abdülkādir el-Fâsî ve diğer bazı şeyhler vasıtasıyla Nâsıriyye, Kādiriyye, Derkāviyye, Nakşibendiyye, Vezzâniyye, Şâzeliyye, Rifâiyye, Halvetiyye, Senûsiyye ve Kübreviyye gibi tarikatlara intisap etti.

Fas’ın Dükkâle, Sîdîbennûr, Suveyre ve Settât şehirlerinde yaklaşık on yıl kadılık yapan Fâsî bir süre ağır ceza mahkemesi üyeliğinde bulundu. Fransız ordu birliklerince tahtından uzaklaştırılan V. Muhammed’in yerine tahta çıkarılan Muhammed b. Arafe tarafından Settât şehri kadılığına getirildi. Kasım 1955’te tekrar tahta oturan V. Muhammed’in emriyle görevinden azledildi ve servetinin dörtte birine el konuldu. Bundan sonra zamanını öğretim ve telifle geçirdi, Rabat’ta bulunan evinde ölünceye kadar yazmakla meşgul oldu. 24 Ramazan 1383 (8 Şubat 1964) tarihinde vefat etti ve Rabat’ta Şâle Kabristanı’na dedesinin yanına defnedildi. Talebesi Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde’nin hadis, tarih ve diğer konularda derin bilgiye ve zengin bir kütüphaneye sahip olduğunu söylediği Fâsî hadis, tarih, ensâb ve edebiyat alanında değerli eserler yazmıştır. Onun şiirleri de bulunmaktadır.

Eserleri. 1. Eşherü meşâhîri’l-ʿâʾilât. Mağrib’in tanınmış ailelerinin tanıtıldığı eserin bazı bölümleri 1335 (1916) yılında es-Saʿâde dergisinde neşredilmiştir. 2. ed-Dâʾü ve’d-devâʾ (Fas 1338/1919). 3. el-İntiṣâr bi’l-vâḥidi’l-ḳahhâr fî ibṭâli naḳżi Ebî Cendâr (Rabat 1341/1922). Şâle Kabristanı’nda medfun Yahyâ b. Yûnus hakkındadır. 4. et-Tâc fî men ismühû Muḥammed min mülûki’l-İslâm (Rabat 1346/1927). 5. el-Âyâtü’l-beyyinât fî şerḥi ve taḫrîci’l-eḥâdîs̱i’l-müselselât. Üç bölümden oluşan eserin sadece birinci bölümü yayımlanmıştır (Rabat 1930). 6. Muʿcemü’ş-şüyûḫ el-müsemmâ Riyâżü’l-cenne ev el-Müdhişü’l-muṭrib. İlk neşri 1350’de (1931) Rabat’ta iki cüz halinde yapılan eseri Abdülmecîd Hayâlî yeniden neşretmiştir (Beyrut 1424/2003). Müellif, en hacimli eseri olan bu kitabında çeşitli ülkelerde ders aldığı hocalar ve onlardan okuduğu kitaplar hakkında bilgi vermiştir. Eserde önce teberrüken Muhammed ve Ahmed adlı âlimlere yer verilmiş, daha sonra kişiler alfabetik sıraya göre yazılmıştır. 7. el-İsʿâd li-mürâʾâti’l-isnâd (Rabat 1357/1938). 8. İstinzâlü’s-sekîneti’r-raḥmâniyye bi’t-taḥdîs̱i bi-erbaʿîne’l-büldâniyye (Tıtvân 1373/1953; Beyrut 2003). Kırk temel hadis kaynağından, önceki kırk hadis kitaplarında da geçmeyen kırk hadisin her biri hadis tahsili için gittiği bir beldeye mensup hocalardan alınıp derlenmesiyle oluşturulmuştur.

Abdülhafîz’in kaynaklarda adı geçen diğer bazı eserleri de şunlardır: Teʾlîf fî-felsefeti târîḫi eşheri düveli’l-Maġribi’l-aḳṣâ; Tercümânü’l-muʿrib an eşheri fürûʿi’ş-Şâẕeliyye (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 4400, Mağrib’de hüküm süren İdrîsîler, Murâbıtlar, Muvahhidler, Merînîler, Sa‘dîler ve Filâlîler hakkındadır); Mecmûʿa mine’t-terâcim (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 4413, babası Muhammed Tâhir ve dedesi Abdülkebîr el-Fâsî’ye ders ve icâzet veren hocaları tanıtan bir eserdir); Silsiletü Muḥâḍarât (1922 yılında Rabat’ta Medresetü’l-ulyâ’da verdiği konferansların metinleridir); Ḫaṭavât ve Ḫaṭarât (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 4413, 1910’da Mağrib’in sahil kesimlerine gerçekleştirdiği seyahati sırasında kaleme aldığı, Mehdiye, Sâle, Rabat, Dârülbeyzâ, Tanca, Kasrülkebîr, Arâîş şehirlerini ve buralarda karşılaştığı âlimleri ve fazilet erbabını anlattığı seyahatnâmesidir); Şüẕûrü’l-ʿasced fi’ẕ-ẕeyli ʿalâ ʿinâyeti üli’l-mecd (1911’de üç bölüm halinde telif edilmiş olup birinci bölümde Mevlây Süleyman, hâtimede ise kendisi hakkında bilgi verdiği eseridir); Teşyîdü’l-ḥuṣûni’l-hendesiyye li’d-difâʿi ʿani’ş-şebîbeti’l-ʿaṣriyye (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 4409; resimli olan diğer bir nüshası Tanca’da Hizânetü Abdullah Kennûn’da bulunmaktadır, nr. 10615); el-Mehdiyye ve’l-mehdiyyûn; Ḫabâya’z-zevâyâ; el-Besâtînü’l-hendesiyye fi’z-zebbi ʿale’ş-şebîbeti’l-medresiyye; el-İnṣâf fî mesʾeleti’l-ʿamel bi-ḫaberi’t-telgrâf; Risâle fi’l-kelâm ʿale’l-kevâkib ve sükkânihâ ve’s-suʿûdi ileyhâ; Tebriʾetü’l-İslâm ʿani’l-ḫurâfât ve’l-evhâm (eserlerinin bir listesi için bk. Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, I, 631-632).

BİBLİYOGRAFYA :

Abdülhafîz el-Fâsî, Muʿcemü’ş-şüyûḫ el-müsemmâ Riyâżü’l-cenne ev el-Müdhişü’l-muṭrib (nşr. Abdülmecîd Hayâlî), Beyrut 1424/2003; a.mlf., el-İsʿâd bi-mühimmeti’l-isnâd, Rabat 1357/1938; Abdüsselâm b. Abdülkādir İbn Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960, I, 47, 75, 201, 258; a.mlf., İtḥâfü’l-müṭâliʿ bi-vefeyâti aʿlâmi’l-ḳarni’s̱-s̱âlis̱ ʿaşer ve’r-râbiʿ (Mevsûʿatü aʿlâmi’l-Maġrib içinde, nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1996, IX, 3376-3379; a.mlf., Sellü’n-niṣâl li’n-niḍâl bi’l-eşyâḫ ve ehli’l-kemâl: Fihrisü’ş-şüyûḫ (nşr. Muhammed Haccî), Beyrut 1417/1997, s. 190-193; Abdullah b. Abbas el-Cirârî, Min Aʿlâmi’l-fikri’l-muʿâṣır bi’l-ʿUdveteyn: er-Rabâṭ ve’s-Selâ, Rabat 1391/1971, II, 328-330; a.mlf., et-Teʾlîf ve nehḍatühû bi’l-Maġrib fi’l-ḳarni’l-ʿişrîn min 1900 ilâ 1972, Rabat 1406/1985, s. 331-333; Yûsuf Abdurrahman el-Mar‘aşlî, Nes̱rü’l-cevâhir ve’d-dürer fî ʿulemâʾi’l-ḳarni’r-râbiʿ ʿaşer, Beyrut 1427/2006, I, 627-632; Muhammed Mahlûf, Şeceretü’n-nûri’z-zekiyye fî ṭabaḳāti’l-Mâlikiyye (nşr. Ali Ömer), Kahire 1428/2007, II, 492-494; Yvette Katan Bensamoun – Rama Chalak, Le maghreb: De l’empire ottoman à la fin de la colonisation française, Paris 2007, s. 378; Nefîse ez-Zehebî, “Abdülḥafîẓ b. eṭ-Ṭâhir el-Fâsî”, Maʿlemetü’l-Maġrib, Selâ 1425/2004, XIX, 6402.