FÂSÎ, Abdülkādir b. Ali

2 Ramazan 1007’de (29 Mart 1599) Fas’ın kuzeyinde bulunan Kasrülkebîr’de (Alcazarquivir) doğdu. Endülüs asıllı olup Fas’a yerleşen, birçok âlim ve mutasavvıfın yetiştiği bir aileye mensuptur. İlk tahsilini babasının ve diğer âlimlerin yanında yaptı. Öğrenimini sürdürmek maksadıyla 1025 (1616) yılında Fas’a gitti. Aralarında Ârif el-Fâsî diye tanınan babasının amcası Ebû Zeyd (Ebû Muhammed) Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî, Ebü’l-Kāsım b. Ebü’n-Nuaym el-Gassânî, Ebü’l-Abbas Ahmed b. Muhammed el-Makkarî ve İbn Âşir el-Fâsî’nin bulunduğu birçok hocadan ders aldı. Bu arada mutasavvıflarla tanıştı. Çok etkilendiği Şeyh Abdurrahman b. Muhammed el-Fâsî’ye intisap etti. İlim ve takvâsı ile kısa zamanda şöhrete kavuşan Abdülkādir, dedesi Ebü’l-Mehâsin el-Fâsî’nin Fas’ta kurduğu ez-Zâviyetü’l-Fâsiyye’nin şeyhi oldu. Burada ve Câmiu’l-Karaviyyîn’de başta hadis olmak üzere çeşitli dersler verdi ve çok sayıda öğrenci yetiştirdi. Aralarında oğlu Ebû Zeyd Abdurrahman ile Ebû Ali el-Yûsî, Ebü’l-Hasan el-Hureyşî, Muhammed b. Abdüsselâm el-Bennânî ve Ebû Salim el-Ayyâşî gibi tanınmış âlimlerin de bulunduğu öğrencileri hakkında oğlu Abdurrahman İbtihâcü’l-beṣâʾir fî men ḳaraʾe ʿale’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir adıyla bir eser yazmıştır.

Resmî görev almayı kabul etmeyen Abdülkādir el-Fâsî kitap istinsah ederek hayatını kazanmıştır. En çok istinsah ettiği kitaplar Buhârî ve Müslim’in el-Câmiʿu’ṣ-ṣaḥîḥ’leridir. Abdülhay el-Kettânî, Fâsî’nin yazdığı nefis bir Ṣaḥîḥ-i Buḫârî nüshasının kendisinde mevcut olduğunu söyler (Fihrisü’l-fehâris, II, 776). Fâsî 8 Ramazan 1091 (2 Ekim 1680) tarihinde vefat etti ve vasiyeti üzerine kendi zâviyesine defnedildi. Bazı kaynaklarda vefat günü 9 Ramazan olarak geçmektedir.

Eserleri. Abdülkādir el-Fâsî’nin çoğu öğrencileri tarafından toplanıp bir araya getirilmiş fetva ve ders notlarından oluşan belli başlı eserleri şunlardır:

1. en-Nevâzilü’l-kübrâ (el-Ecvibetü’l-kübrâ) (I-II, Fas 1319). Fıkha dairdir.

2. el-Fıḳhiyye. Cessûs lakabıyla tanınan Muhammed b. Kāsım el-Fâsî’nin şerhiyle birlikte basılmıştır (Fas 1315).

3. Ḥâşiyetü Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî (Fas 1307). Oğlu Abdurrahman el-Fâsî tarafından derlenmiştir.

4. Risâle fi’l-imâmeti’l-ʿuẓmâ (Fas 1316, mecmua içinde).

5. Fihristü’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir el-Fâsî. Muhammed Ben Şeneb tarafından Fransızca tercümesiyle birlikte yayımlanmıştır (Etude sur les personnage mentionnés dans l’Igaza du Cheikh Abd al-Qādir el-Fasy, Paris 1907).

6. el-ʿAḳīde. Oğlu Abdurrahman el-Fâsî tarafından şerhedilmiştir (Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 496).

7. en-Netîcetü’l-maḥmûde fi’r-red ʿalâ zâʿimi milkiyyeti Vâdi’l-Meṣmûde. Bir nüshası Fas’ta el-Hizânetü’l-Ahmediyye’de mevcuttur (Abdüsselâm b. Abdülkādir b. Sûde, I, 62).

Fâsî’nin ayrıca el-Ferâʾiż ve’s-sünen adlı bir eseri olduğu kaydedilmektedir (Kādirî, II, 272).

Abdülkādir el-Fâsî’nin hayatı hakkında müstakil eserler telif edilmiştir. Bunların arasında en tanınmışı, oğlu Ebû Zeyd Abdurrahman’ın Tuḥfetü’l-ekâbir fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir adlı kitabıdır. Yine Abdurrahman tarafından dedesinin amcası Ârif el-Fâsî’yle ilgili olarak yazılan Ezhârü’l-bustân fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdirraḥmân da Abdülkādir el-Fâsî’ye dair haber ve menkıbeleri ihtiva etmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Abdurrahman b. Abdülkādir el-Fâsî, Tuḥfetü’l-ekâbir fî menâḳıbi’ş-Şeyḫ ʿAbdilḳādir, Rabat, el-Hizânetü’l-melekiyye, nr. 707.

a.mlf., Ezhârü’l-bustân, Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2074, s. 406.

Ahmed b. Ya‘kūb el-Vellâlî, Mebâḥis̱ü’l-envâr, Rabat, el-Hizânetü’l-âmme, nr. 2305.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, II, 444-446.

Kādirî, Neşrü’l-mes̱ânî, II, 270-279.

Versilânî, Nüzhetü’l-enẓâr fî fażli ʿilmi’t-târîḫ ve’l-aḫbâr, Beyrut 1394/1974, I, 124.

Selâvî, el-İstiḳṣâ, VII, 4, 45, 105, 108.

Serkîs, Muʿcem, I, 207; II, 1430.

Mahlûf, Şeceretü’n-nûr, s. 314-315.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 263; II, 708.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 763-771, ayrıca bk. İndeks.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 166.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 295.

Muhammed Dâvûd, Târîḫu Tıṭvân, Tıtvân 1379/1959, I, 304-309.

Abdüsselâm b. Abdülkādir b. Sûde, Delîlü müʾerriḫi’l-Maġribi’l-aḳṣâ, Dârülbeyzâ 1960-65, I, 62, 179, 196; II, 315.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1406/1986, II, 777-781.

E. Lévi-Provençal, “ʿAbd al-Ḳādir al-Fāsī”, EI² (İng.), I, 70.

Ch. Pellat, “al-Fāsī”, EI² Suppl. (İng.), s. 302-303.