Sözlükte “kesmek, uzaklaştırmak, ayırmak” anlamına gelen fasıl (fasl), meânî ilminde “bir ibare içinde ardarda gelen cümleler arasında bazı durumlarda ‘ve’ (vav) bağlacını kullanmamak” demektir. Karşıtı “bitiştirmek, ulamak” anlamındaki vasıldır. Tanınmış Arap dil âlimi Ebû Ali el-Fârisî’nin (ö. 377/987) belâgatı “fasıl ve vasıl yapılacak yerleri bilmek” şeklinde tanımlaması, fasıl ve vaslın meânî ilminin en önemli konularından biri olduğunu gösterir.
Faslın yapıldığı yerler şunlardır: Birbirini takip eden iki cümle arasında tam bir kopukluk (kemâl-i inkıtâ, tebâyün-i tâm) varsa ve aralarında “ve” bağlacı kullanılmadığı takdirde muhatabın yanlış anlamasına yol açmıyorsa fasıl yapılır. Bu da iki şekilde olur. 1. İki cümleden birinin bildirme (haberî, ihbârî), diğerinin isteme (inşâî, talebî) kipinde olması. Cümleler arasındaki bu farklılık iki şekilde görülür. a) Hem lafız hem de anlamca farklılık: “إيّاك نعبد وإيّاك نستعين / اهدنا الصراط المستقيم” (Ancak sana kulluk ederiz ve yalnız senden medet umarız / bize doğru yolu göster [el-Fâtiha 1/5, 6]) örneğinde olduğu gibi. b) Sadece anlam açısından farklılık: “Mâte fülânün / rahimehullah” (Falanca öldü / Allah rahmet eylesin) cümlelerinde görüldüğü gibi. 2. İki cümlenin anlamı, yüklem ve özneleri arasında bir irtibat bulunmaması durumunda da fasla gidilir. Aşağıdaki beyit buna bir örnek teşkil eder: “İnneme’l-mer’ü bi-asgareyhi / Küllü’mriin rehnün bimâ ledeyhi” (İnsan ancak iki küçüğüyle [kalbi ve dili] insandır / her insan yaptığından sorumludur).
İki cümle arasında tam bir ilgi (kemâl-i ittisâl, ittihâd-ı tâm) bulunması halinde de fasıl yapılır. Bu da üç şekilde olur. a) İkinci cümle birinciyi lafız veya mâna bakımından pekiştirici (te’kîd-i lafzî, te’kîd-i mânevî) durumundadır. Şu âyetler buna örnek olarak verilebilir: “فمهّل الكافرين / أمهلهم رويداً” (Kâfirlere mühlet ver / onları biraz kendi hallerine bırak [et-Târık 86/17]); “ما هذا بشراً / إن هذا إلّا ملك كريم” (Bu bir beşer değil / bu ancak üstün bir melektir [Yûsuf 12/31]). b) İkinci cümle birinciden bedel durumundadır. Bunun kül, cüz (ba‘z) ve iştimâl bedeli türlerinde olması câizdir. Aşağıdaki âyetler buna örnek teşkil eder: “بل قالوا مثلما قال الأولون / قالوا أإذا متنا وكنّا تراباً وعظاماً أإنا لمبعوثون” (Buna rağmen onlar öncekilerin dedikleri gibi dediler / dediler ki: Sahi biz ölüp de bir toprak ve kemik yığını haline gelmişken mutlaka yeniden diriltileceğiz öyle mi? [el-Mü’minûn 23/81-82]). “أمدّكم بما تعلمون / أمدّكم بأنعام وبنين” (Bildiğiniz şeyleri size veren / size davarlar, oğullar, bağlar, pınarlar ihsan eden O’dur [eş-Şuarâ 26/132, 133]). “اتبعوا المرسلين / اتبعوا من لا يسألكم أجراً وهم مهتدون” (Bu elçilere uyun / sizden herhangi bir ücret istemeyen bu kimselere tâbi olun, çünkü onlar hidayete ermiş kimselerdir [Yâsîn 36/20, 21]). c) İkinci cümle birinciyi açıklar durumdadır (atf-ı beyân): “فوسوس إليه الشيطان / قال يا آدم هل أدلك على شجرة الخلد وملكٍ لا يبلى” (Derken şeytan onun aklını karıştırıp / “Ey Âdem! Sana ebedîlik ağacını ve sonu gelmez bir saltanatı göstereyim mi?” dedi [Tâhâ 20/120]) âyetinde görüldüğü gibi.
İki cümle arasında kısmen kopukluk (şibh-i kemâl-i inkıtâ) varsa yine fasıl yapılır. Bu da bir cümleden önce iki cümlenin geçip bunu, birisine bağlamak doğru olduğu halde istenilen anlamın bozulması sebebiyle diğerine atfetmenin uygun olmaması durumunda görülür ve bu yanılgıyı ortadan kaldırmak için atıf terkedilir. Bu fasla “kat‘” (kesme) adı verilir (Ebû Ya‘kūb es-Sekkâkî, s. 126; Hatîb el-Kazvînî, el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa, s. 164; Seyyid Ahmed el-Hâşimî, s. 165). Şu beyit buna bir örnektir: “Ve tezunnü Selmâ ennenî / ebgī bihâ // Bedelen / erâhâ fi’d-dalâli tehîmü” (Selmâ sanıyor ki / ben kendisini bıraktım; bir başkasını sevmekteyim / Görüyorum ki o yanılgı içinde bocalamaktadır). Burada son cümlenin başında bağlaç kullanılsaydı, bunun ilk cümleye bağlanması durumunda mâna doğru olduğu halde ikinci cümleye atfedilmesi durumunda yanlış olurdu. Bir karîne getirilerek atıf engeli kaldırılabildiği için bu tam kopukluk sayılmaz.
İki cümle arasında kısmen ilgi (şibh-i kemâl-i ittisâl) bulunması halinde de fasıl yapılır. Bu da ikinci cümlenin birincide gizli bir soruya cevap niteliğinde olması durumunda görülür. Cevap sorudan ayrıldığı (atıf yapılmadığı) gibi ikinci cümle birinciden fasledilir. Bu tür fasla “istînâf”, cevap mahiyetindeki ikinci cümleye de “istînâf (başlangıç) cümlesi” adı verilir (Ebû Ya‘kūb es-Sekkâkî, s. 125; Hatîb el-Kazvînî, el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa, s. 163; Seyyid Ahmed el-Hâşimî, s. 164). İstînâf cümlesi, öndeki cümlenin taşıdığı hükmün genel veya özel sebebi veya başka bir sebep hakkındaki sorunun cevabı mahiyetinde olur. Aşağıdaki ibareler buna örnek teşkil eder: “Kāle lî keyfe ente? Kultü alîlü / Seherun dâimün ve hüznün tavîlü” (Bana nasılsın dedi. Hastayım dedim / sürekli uykusuzluk, devamlı hüzün içindeyim). “وما أبرّىء نفسي / إنّ النفس لأمّارة بالسوء” (Nefsimi temize çıkarmıyorum / çünkü nefis aşırı şekilde kötülüğü emreder [Yûsuf 12/53]). Burada görüldüğü gibi özel soruya cevap durumundaki istînâf cümlesi tekitli getirilir. “فقالوا سلاماً / قال سلام” (Onlar “selâm” dediler / o da “selâm” dedi [ez-Zâriyât 51/25]). Burada da son cümle, “Melekler böyle deyince İbrâhim ne dedi?” şeklindeki bir soruya cevap durumundadır (bk. İSTÎNÂF).
İki cümle arasında anlam ilgisi bulunduğu halde ikinci cümle birincinin hükmüne ortak edilmek istenmiyorsa yine fasla gidilir: “وإذا خلوا إلى شياطينهم قالوا إنّا معكم إنما نحن مستهزؤن / الله يستهزىء بهم” (Şeytanları ile baş başa kalınca da, aslında biz sizinle beraberiz, biz onlarla sadece alay ediyoruz, derler / Halbuki asıl Allah onlarla alay eder [el-Bakara 2/14-15]) âyetinde görüldüğü gibi. Burada son cümle, “إنّا معكم” (Biz sizinle beraberiz) cümlesine atfedilseydi münafıkların sözleri cümlesinden olacaktı. Bu yanılgıyı gidermek için fasıl yapılmıştır.
BİBLİYOGRAFYA
Lisânü’l-ʿArab, “fṣl” md.
Kāmus Tercümesi, “fṣl” md.
Lane, Lexicon, “fṣl” md.
Abdülkāhir el-Cürcânî, Esrârü’l-belâġa, Kahire 1396/1976, I-II.
a.mlf., Delâʾilü’l-iʿcâz (nşr. M. Reşîd Rızâ), Beyrut 1402/1982, s. 170-192.
Fahreddin er-Râzî, Nihâyetü’l-îcâz fî dirâyeti’l-iʿcâz (nşr. İbrâhim es-Sâmerrâî – Muhammed Berekât), Amman 1985, s. 163-170.
Ebû Ya‘kūb es-Sekkâkî, Miftâḥu’l-ʿulûm, Beyrut, ts. (el-Mektebetü’l-ilmiyye), s. 119 vd.
Hatîb el-Kazvînî, Telḫîṣü’l-Miftâḥ (Mecmûʿu’l-mütûni’l-kebîr içinde), Kahire 1347, s. 380-384.
a.mlf., el-Îżâḥ fî ʿulûmi’l-belâġa, Beyrut 1405/1985, s. 151-178.
Seyyid Şerîf el-Cürcânî, Ḥâşiyetü’s-Seyyid ʿale’l-Muṭavvel (Teftâzânî, el-Muṭavvel ʿale’t-Telḫîṣ kenarında), İstanbul 1309, s. 134-137.
Süyûtî, Kitâbü’n-Niḳāye (Ebû Ya‘kūb es-Sekkâkî, Miftâḥu’l-ʿulûm kenarında), Kahire, ts. (el-Matbaatü’l-edebiyye), s. 280-281.
Teftâzânî, Muḫtaṣarü’l-meʿânî, İstanbul 1304, s. 219-233.
a.mlf., el-Muṭavvel ʿale’t-Telḫîṣ, İstanbul 1304, s. 190-209.
Abdünnâfi‘ İffet, en-Nefʿu’l-muʿavvel, İstanbul 1289, I, 310-334.
Abdülfettâh Besyûnî, ʿİlmü’l-meʿânî, Kahire 1408/1987, II, 166-231.
Seyyid Ahmed el-Hâşimî, Cevâhirü’l-belâġa, Beyrut, ts. (Dârü’l-kütübi’l-ilmiyye), s. 157-174.
Ahmed Mustafa el-Merâgī, ʿUlûmü’l-belâġa, Beyrut 1402/1982, s. 199-204.
Ali Cârim – Mustafa Emîn, el-Belâġatü’l-vâżıḥa, İstanbul 1984, I, 227-230.
Ebû Mûsâ Muhammed Muhammed, el-Belâġatü’l-Ḳurʾâniyye fî tefsîri’z-Zemahşerî ve es̱eruhâ fi’d-dirâsâti’l-belâġıyye, Kahire 1408/1988, s. 440-443.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 206 numaralı sayfada yer almıştır.