FAYSAL I

20 Mayıs 1885’te Tâif’te doğdu. Hâşimî ailesinden Şerîf Hüseyin’in oğludur. İlk öğrenimini Hicaz’da yaptı. 1891’de babasıyla birlikte İstanbul’a gitti ve orada on sekiz yıl kaldı. 1909’da Hicaz’a döndükten sonra Asîr’de İdrîsî’ye karşı girişilen askerî harekâta katıldı (1912-1913). 1913’te Osmanlı Meclis-i Meb‘ûsanı’na seçildi ve burada Cidde nâibi olarak görev yaptı. Şam’da Cemal Paşa’nın yanında çalışmaya başlaması, Hicaz emîri olan babasını bölgedeki gelişmelerden haberdar etmesine imkân verdi. Araplar’ın bağımsızlığı amacıyla Şam’da kurulmuş olan gizli cemiyetlerle temas kurdu ve el-Arabiyyetü’l-fetât teşkilâtının yeminli üyesi oldu. Faysal, babası Şerif Hüseyin tarafından 5 Haziran 1916 tarihinde Osmanlı Devleti’ne karşı başlatılan Arap bağımsızlık hareketinde önemli rol oynadı. Babası emrindeki bedevîlerle oluşturduğu Arap ordusunun kumandasını Faysal’a verdi. Şam bölgesinin Osmanlı Devleti’nden koparılmasında Faysal ve kumandasındaki ordu İngilizler’in yardımıyla aktif görev yaptı. Savaştan sonra Ocak 1919’da toplanan Paris Barış Konferansı’na İngiltere’nin desteğiyle Hicaz temsilcisi olarak katılan Faysal burada Arap bağımsızlığını savunduysa da İngiltere ve Fransa bunu kabul etmeyerek 1916’daki gizli antlaşmaları yönünde bölgede manda rejimi kurulmasına karar verdiler. Faysal 1920 Ocak başlarında Şam’a döndü ve 8 Mart 1920’de toplanan Suriye Genel Meclisi’nce ilân edilen Büyük Suriye’nin krallığına getirildi. Fakat Nisan 1920’de toplanan San Remo Konferansı bunu tanımayarak Suriye ve Lübnan’ı Fransa’nın mandasına verdi. Bunun üzerine Fransız birlikleri 14 Temmuz 1920’de Şam’ı işgal edip Faysal’ı tahttan uzaklaştırdı. Şam’dan çıkarılan Faysal, önce İtalya’ya, oradan da İngilizler’in daveti üzerine Londra’ya gitti. Burada yapılan görüşmeler sonucu Faysal’ın Irak Devleti’nin kralı olması kararlaştırıldı ve onun tahta çıkması için gerekli hazırlıklara başlandı. Faysal’ın krallığı Arap Devlet Konseyi tarafından onaylandıktan sonra bir referandum yapılarak pekiştirildi ve Faysal 23 Ağustos 1921 tarihinde tahta çıktı.

Arap milliyetçilik hareketinin önde gelen liderlerinden biri olan Faysal 1933’e kadar tahtta kaldı ve bu zaman zarfında İngilizler’in desteğiyle çeşitli çalışmalar yaptı. 10 Ekim 1922’de milliyetçilerin ısrarlı muhalefetine rağmen İngiltere ile ittifak gibi görünen, gerçekte ise Irak’ta İngiliz manda yönetimini düzenleyen yirmi yıllık bir antlaşma imzaladı. Antlaşma metninin yayımlanmasından sonra halk sert tepki gösterince süre dört yıla indirildi. Mart 1924’te toplanan kurucu meclis ülkede parlamenter sisteme geçiş yönünde bazı düzenlemeler yaptı. Sert eleştirilere rağmen İngiltere ile yapılan antlaşma onaylandı ve kabul edilen organik yasa ile devlet sistemi düzenlendi. Türkiye ile Irak arasındaki sınır 5 Haziran 1926 tarihinde imzalanan Ankara Antlaşması’yla belirlendi. Aynı yıl Bağdat’ta toplanan parlamentoyu kuran Kral Faysal ülkesini bağımsızlığa götürecek faaliyetleri hızlandırdı. 30 Haziran 1930’da İngiltere ile imzaladığı yeni bir antlaşma ile de Irak’ın bağımsızlığına kavuşmasını sağladı. 3 Ekim 1932’de ülkesinin Milletler Cemiyeti’ne kabul edilmesini temin eden Faysal, İngiltere’ye giderken uğradığı İsviçre’nin Bern şehrinde 8 Eylül 1933 tarihinde kalp sektesinden öldü. Cenazesi Bağdat’a getirilerek burada defnedildi. Yerine oğlu Gāzî Irak kralı oldu.

BİBLİYOGRAFYA

Arabian Boundaries: Primary Documents 1853-1957 (nşr. R. Schofield – G. Blake), Oxford 1988, II, 157-169, 172.

Fevzî el-Kavukcî, Müẕekkerât 1912-1913, Beyrut, ts., I, 61-64, 95, 139.

Emîn er-Reyhânî, Fayṣal el-Evvel, Beyrut 1353/1934.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 372-373.

Abdullah b. Hüseyin, Müẕekkirâtî, Kudüs 1945, s. 125, 132, 167-168, 173.

T. E. Lawrence, Seven Pillars of Wisdom, Bucks 1965, tür.yer.

E. Monroe, Philby of Arabia, London 1973, s. 81, 104-125.

Ömer Kürkçüoğlu, Osmanlı Devletine Karşı Arap Bağımsızlık Hareketi 1908-1918, Ankara 1982, s. 207-208, 246.

Yûsuf el-Hakîm, Sûriye ve’l-ʿahdü’l-Fayṣalî, Beyrut 1986.

Emîn Saîd, es̱-S̱evretü’l-ʿArabiyyetü’l-kübrâ, Kahire, ts., I, 105-116; II/1, s. 1-84, 118-211; III/2, s. 99-107.

S. H. Longrigg, “Fayṣal I”, EI² (İng.), II, 872.