Külliyenin bânisi Bosnalı Gazi Ferhad Paşa, Sokullu Mehmed Paşa’nın da memleketi olan Sokol köyündendir. Ekrem Hakkı Ayverdi, Ferhad Paşa’nın Saraybosna’daki vakfiyesinin Safer 995 (Ocak 1587) tarihli olduğunu bildirir. Bu belgeye göre Ferhad Paşa burada camiden başka mektep, hamam, çeşme, saat kulesi, türbe, kervansaray, mahzen, 200 dükkânlı çarşı, Çırkvena suyu üzerinde köprü, Vırbas suyu üzerinde ahşap köprü, su yolu ve havuzu, su kemeri, Çırkvena’dan Tophane’ye kadar uzanan 5 arşın genişliğinde kaldırımlı bir yol yaptırarak vakfetmiştir. Vakfiyede gelir fazlası ile medrese, dârülhadis, bedesten inşa edilmesi, hamama bir kadınlar kısmının eklenmesi, kervansarayın kurşun kaplanması, Vırbas üzerindeki ahşap köprünün kâgire dönüştürülmesi de istenmektedir. Fakat bunlardan hangilerinin gerçekleştiği kesin olarak bilinmemektedir.
Caminin cümle kapısı üstünde celî sülüs hatla yazılmış, muhtemelen Sipâhî mahlaslı Mustafa Bey’e ait altı mısralık bir kitâbe yer alır. Bunun ebcedi Ferhad Paşa’nın Bosna sancak beyi olduğu 987 (1579) tarihini verir. Kitâbede açıklandığına göre Ferhad Bey hayratını gazâ malıyla yaptırmıştır. Bu husus vakfiyede de belirtilmektedir. Cami zaman içinde medrese, sıbyan mektebi, hamam, su yolu, kervansaray, çarşı ile bedesten ve köprü gibi ek binalarından birçoğunu kaybetmiş, II. Dünya Savaşı yıllarında harap olmuş, ancak savaştan sonra tamir edilmiştir. 1991-1992 yıllarındaki çarpışmalarla Sırp ateşinden büyük ölçüde zarar gören cami, öğrenildiğine göre 7 Mayıs 1993’te Sırplar tarafından mayınlarla temelinden itibaren yıktırılmıştır.
Ferhad Paşa Camii bir avlu duvarı ile çevrilmiş geniş bir avlunun içinde yer alır. Şadırvan tam eksen üzerinde değildir. Avlunun duvarının pah teşkil ettiği bir köşesinde çeşme bulunmaktadır. Cami, kemerleri dört mermer sütuna dayanan kubbeli, üç bölümlü bir son cemaat yerine sahiptir. Rumeli camilerinin çoğunda görüldüğü gibi evvelce bu son cemaat yerinin dışında öne tek meyilli ahşap çatı ile örtülü ikinci bir son cemaat yeri bulunuyordu. Yakın tarihte yapılan tamirde, yanmış olan bu ilâve bölüm bütünüyle ortadan kaldırılarak kâgir son cemaat yeri revakı açığa çıkarılmıştı.
Herhangi bir süsleme unsurunun bulunmadığı taçkapı kesme taştan çok sade bir sivri kemerin içindedir. Yalnız kemerin üstünde bir dizi taş tomurcuk görülmekteydi. Harim, iki yanında az taşkın kanatlar bulunan kubbeli bir orta bölüm ile kıble yönünde ileri çıkan yarım kubbeli bir kısımdan oluşur. Girişin iki yanında duvar kalınlığı içinden oyulan helezonlu merdivenlerden sütunlarla desteklenen ahşap mahfile çıkılır. İki pencere arasına sıkışmış gibi olan mihrap mukarnaslıdır. Her cephedeki pencerelerden başka gerek ana kubbe gerekse mihrap üstündeki yarım kubbede bol sayıda pencere açılmıştır. Harimin ortasında kare bir kule halinde yükselen ve dört ana kemeri gizleyen kitlenin üstünü örten kubbe, pencereli yüksek kasnaklı görünümü ile klasik Türk yapı sanatına orantıları ve biçimiyle oldukça yabancı görünmektedir. Bu kubbe eğer önceki bir onarımda yapılmadıysa caminin klasik üslûba yabancı yerli bir mimar tarafından inşa edildiğini düşündürebilir.
Külliyenin vakfiyede adları geçen vakıflarından yalnız 3,20 × 3,20 m. ölçüsünde kare planlı basit bir yapı olan saat kulesi durmaktadır. Ekrem Hakkı Ayverdi kulenin yüksekliğini 14 m. kadar olarak hesaplamıştır. Caminin kıble duvarı hizasında ve avlu duvarına saplanmış durumda olan Ferhad Paşa Türbesi, cami gibi kesme taştan inşa edilmiş sekiz köşeli ve kubbeli bir yapıdır. İçinde Ferhad Paşa’nınkinden başka ikinci bir sanduka daha vardır. Bunun oğlu Mehmed Paşa’ya ait olduğu kabul edilmektedir. Caminin sol tarafında bulunan daha küçük ve basık ikinci türbe Sâfî Kadın’a ait olup bunun paşanın annesi veya torunu olduğu söylenir. Bu türbe de sekiz köşelidir ve üstü kiremit kaplı bir ahşap çatı ile örtülüdür. Avlunun içindeki üçüncü türbe ise avlu kapısı ile çeşme arasında ve bunun iç tarafındadır. Yine sekiz köşeli ve kubbeli olan bu türbede Ferhad Paşa’nın bayraktarlarına ait olduğu söylenen iki sanduka yer alır. Caminin yanında, içinde önemli kabirler olan bir de hazîre vardır.
BİBLİYOGRAFYA
Asim Muftič, Moschee und Stiftung Ferhad Paša’s in Banga Luka, Leipzig 1941.
Zdravkovič, Iz Porgrače za Pročuvane Spomenika Islamske arhitektura u Yugoslavje, Beograd 1954, s. 125.
Djemal Čelić, “Ferhadija”, Duštvo Konservatore Bosne i Hercegovine, Sarajevo 1968.
Ayverdi, Avrupa’da Osmanlı Mimârî Eserleri II, s. 19-25, rs. 46-67.
M. Fučič, “Konservatorski zahvat na Ferhad-Pašinoj Dzamiji u Banjoj Luci”, Nǎse Starine, I, Sarajevo 1953, s. 117-121.
Alija Bejtič, “Spomenići Osmanlijske Arhitekture u Bosne i Hercegovini”, Prilozi, III-IV (1953).
M. Biško, “Konservacija objecta u kompleksu Ferhadije Dzamije u Banjoj Luci”, Nǎse Starine, VII, Sarajevo 1960, s. 81-90.
Muharrem Omerdič, “Porušeni Oštečeni Vjerski objekti Islamske Zajednice na Tlu Republike Bosne i Hercegovine u Toku Agresije 1992 Godine”, Glasnik Rijaseta Islamske Zajednice, LV/3-4, Sarajevo 1992, s. 133-163.
[Burada, elde edilemeyen Ferhad Paşa Camii ile ilgili bazı yayınlar E. Hakkı Ayverdi tarafından belirtilmiş, ayrıca metin ve bibliyografya Muharrem Omerdič’den tamamlanmıştır].
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 386-387 numaralı sayfalarda yer almıştır.