FERHÂT, Cermânûs

7 Receb 1081’de (20 Kasım 1670) Halep’te doğdu. Lübnan’ın Hasrûn köyünden Halep’e göç eden Matar adlı varlıklı bir hıristiyan Mârûnî ailenin çocuğudur. Dinine bağlı dürüst bir tâcir olan babası onu hıristiyan terbiyesiyle yetiştirdi. Henüz yedi yaşında iken bir taraftan Mârûnî mektebinde Hıristiyanlığın esaslarını öğrenirken diğer taraftan da Mârûnî Ya‘kūb ed-Dibsî’den Arapça ve ana dili olan Süryânîce dersleri almaya başladı. Daha sonra meânî, beyân, bedî‘ ve aruzla ilgili dersler aldı. On iki yaşlarında Mârûnî filozof Butrus et-Tülâvî’den İtalyanca ve Latince’yi öğrenmeye başladı; on dört yaşında da Şeyh Süleyman b. Hâlid en-Nahvî el-Halebî’den sarf ve nahiv okudu. Arapça ve Süryânîce’yi bütün incelikleriyle öğrenerek kaynaklardan faydalanabilecek bir güce erişti. Cermânûs bir dilci olarak hemşerilerine Arapça’yı sevdirmek ve bu dili daha kolay öğrenmelerini sağlamak amacıyla el kitapları, Suriye’nin hıristiyan muhitlerinde büyük rağbet gören lugat, gramer ve belâgat konularında ders kitapları yazdı. On yedi yaşında mantık, felsefe, hitabet, tarih, tabii ve dinî ilimler alanında uzmanlaştı. Tıp, kimya ve astronomiyle de meşgul olmakla beraber lugat, edebiyat ve daha çok Hıristiyanlık üzerinde eserler verip tercümeler yaptı. Batı kültürüyle sıkı teması olan Cermânûs, doğuda (Suriye ve Lübnan) müslüman ve hıristiyan Araplar arasında edebî ve kültürel kalkınma hareketinin temellerini atan kimseler arasında sayılmaktadır.

Yirmi yaşına geldiğinde bir ruhban hayatı yaşamaya meylederek kendini dinî konularda hizmete adadı; Cibrâîl (Cibrîl) adıyla rahip elbisesini giydikten sonra (1107/1695) bir arkadaş grubu ile Kudüs’e seyahat etti ve Lübnan’a yerleşti. Lübnan’da yaşlı Mârûnî patriği Stefan ed-Düveyhî’den Hıristiyanlık’la ilgili özel dersler aldı. 1697 yılında Saint Mora Manastırı reisliğine getirilen Cermânûs arka arkaya üç defa başrahip seçildi. 1711-1712 yılları arasında felsefe ve hıristiyan ilâhiyatı alanlarında bilgi ve görgüsünü arttırmak için etkisinde kaldığı Roma’ya ve oradan da Arapça eserler ve yazmalar üzerinde inceleme yapmak amacıyla İspanya’ya, Sicilya ve Malta’ya seyahat etti. 1724 yılı sonlarına kadar Beyrut başpiskoposu olarak görev yaptı. 1721’de Rum patriği tarafından, Saint Jean Chrysostome’un eserlerinin Yunanca’dan Arapça’ya çevirilerini tashih etmek için Halep’e çağrıldı. Bu arada kiliselerde ilgiyle takip edilen pazar vaazları verdi. 1725 yılında halkın ve hasta patrik Mîhâîl’in isteğiyle Germanos (Cermânûs) adıyla Halep Mârûnîleri metropoliti olunca Mitrân (başpiskopos) lakabıyla anıldı; bu tarihten itibaren 17 Muharrem 1145’te (10 Temmuz 1732) ölümüne kadar buradan hiç ayrılmadı. İspanya’ya yapmış olduğu seyahat neticesinde elde ettiği Arapça yazmalarla Halep’te bir kütüphane kurdu (Bibliothèque maronite).

Aynı zamanda şair olarak tanınan Cermânûs, Arap şiir türlerini Hıristiyanlık’la ilgili konulara tatbik ederek gazel tarzını Meryem hakkında, hamriyyâtı Îsâ’nın son akşam yemeği üzerine ilâhilere uygulamıştır.

Eserleri. Cermânûs telif, tercüme, ihtisar, tashih ve tahkik olmak üzere irili ufaklı 100’den fazla eser yazmıştır. Kırk kadarı bizzat kendisi tarafından telif edilen bu eserlerin çoğu Hıristiyanlık’la ilgilidir. Rahip, rahibe ve papazların yetişme esaslarına, onların ruhanî vecîbelerine, mânevî olgunluğa ermek için gerekli olan riyâzet, zühd ve takvâya, kilise âdâbına, kilisede okunan dua ve İncil metinlerine, vaaz, irşad ve hitabet derslerine ilişkin otuz kadar eser kaleme almış, yirmiye yakın kitabı Arapça’ya çevirmiş, otuz kadarının Latince, Yunanca, Süryânîce gibi çeşitli dillerden Arapça’ya yapılmış tercümelerini, bir kısmının da Arapça ibare ve ifadelerini tashih etmiştir. Arap dili ve edebiyatına dair başlıca eserleri şunlardır:

1. el-Ecvibetü’l-celiyye fi’l-uṣûli’n-naḥviyye. Soru-cevap tarzında düzenlenmiş olan eser Malta (1832, 1841, 1857), Beyrut (1857, 1877) ve Halep’te (1857) basılmıştır.

2. Kitâbü (Bâbü)’l-İʿrâb ʿan luġati’l-Aʿrâb. Fîrûzâbâdî’nin Ḳāmûsü’l-muḥîṭ’i tarzında ve büyük ölçüde ondan faydalanarak yazdığı bu sözlüğe, hıristiyan Araplar’ca kullanılan ve başka sözlüklerde pek bulunmayan birçok kelime ve kavram eklemiştir. Eser Mârûnî şeyhi Rüşeyd ed-Dehdâh’ın teşvikiyle, beş nüshası Ḳāmûs’la karşılaştırılarak ve sonuna yine Cermânûs’un İbn Hişâm’ın Muġni’l-lebîb’inden ihtisar ettiği el-Faṣlü’l-maʿḳūd fî ʿavâmili’l-iʿrâb adlı eseri de eklenerek İḥkâmü Bâbi’l-iʿrâb ʿan luġati’l-Aʿrâb (Fransızca’sı: Dictionnaire arabe par Germanos Farhat) adıyla neşredilmiştir (Marseille 1849).

3. Baḥs̱ü’l-meṭâlib. Arap gramerine dair 1705’te yazdığı ve 1706’da ilâvelerde bulunduğu bu eserin 1707’de yaptığı muhtasarı birçok defa basılmıştır (Malta 1836; Beyrut 1845, 1865, 1883, 1891, 1896, 1899, 1913). Suriye ve Lübnan’da özellikle hıristiyan okullarında ders kitabı olarak büyük ilgi gören bu eser üzerinde XIX. yüzyılda Suriyeli âlimler birçok şerh yazmış ve düzeltmeler yapmışlardır. Bunlardan Butrus el-Bustânî’nin Miṣbâḥu’ṭ-ṭâlib fî Baḥs̱i’l-meṭâlib’i ile (Beyrut 1854) Saîd el-Hûrî’nin şerhi (Beyrut 1881) basılmıştır.

4. el-Müs̱elles̱âtü’d-dürriyye. Kutrub’un (ö. 206/821) en meşhur eserlerinden olan, ilk harfleri üç hareke ile de okunabilen kelimeleri topladığı el-Müs̱elles̱ât adlı lugat kitabının manzum bir taklidi olan eser iki defa basılmıştır (Beyrut 1868, 1894). Müellif, divanında da yer alan bu manzumeyi daha sonra şerhetmiştir.

5. Bulûġu’l-ereb fî ʿilmi’l-edeb (nşr. İn‘âm Fevvâl, Beyrut 1990). Bedî‘ ve beyân ilimlerine dair olup iki ciltten meydana gelen eserin I. cildinde sadece cinasın otuz dokuz türü şiirden örneklerle ele alınmış, cinasla ilgili olmayan bazı unsurlar ve türler de cinasa dahil edilmiştir. II. ciltte ise bedî‘ ve beyânın 135 türü incelenmiştir.

6. Risâletü’l-fevâʾid fî (fenni)’l-ʿarûż (Beyrut 1894).

7. et-Teẕkire fi’l-ḳavâfî. Kafiye hakkında bir mukaddime ile divanından seçilip kafiyelerine göre dizilen şiirlerinden oluşur. Beyrut Millî Kütüphanesi’nde yazma nüshası bulunan eser (nr. 95) divanı içinde basılmıştır (Bulûġu’l-ereb fî ʿilmi’l-edeb, nâşirin mukaddimesi, s. 34-35).

8. Fevâʾid naḥviyye ve iʿrâbiyye. İ‘rab ve i‘rab âmilleri (avâmil) olmak üzere iki ana bölümden meydana gelen eserin yazma nüshası Beyrut Millî Kütüphanesi’nde (nr. 222) bulunmaktadır (a.g.e., s. 35).

9. Dîvânü’l-Miṭrân. Genellikle dinî, ahlâkî ve mistik konulardaki şiirlerinden oluşan eser müellif tarafından 1720 yılında et-Teẕkire adıyla derlenmiş ve bu şekliyle basılmıştır (Beyrut 1850, 1866, 1894). Divanın ayrıca Saîd eş-Şertûnî’nin şerhiyle de bir neşri yapılmıştır (Beyrut 1994) (diğer eserleri için bk. a.g.e., s. 25-36).

BİBLİYOGRAFYA

Cermânûs Ferhât, Bulûġu’l-ereb fî ʿilmi’l-edeb (nşr. İn‘âm Fevvâl), Beyrut 1990, nâşirin mukaddimesi.

Edward Van Dyck, İktifâʾü’l-ḳanûʿ, Kahire 1897, s. 307, 309, 327-328, 411.

Bustânî, DM, VI, 437-438.

Ronart, CEAC, s. 167-168.

Serkîs, Muʿcem, s. 1442.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 163.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 250.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 128.

Hannâ el-Fâhûrî, Târîḫu’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1960, s. 889-890.

Cl. Huart, Arap ve Arap Dilinde İslâm Edebiyatı (trc. Cemal Sezgin), Ankara 1971, s. 366-367.

C. Zeydân, Âdâb, IV, 368-369, 483.

I. Kraçkovskiy, “Ferhât”, İA, IV, 567-569.

a.mlf. – [A. G. Karam], “Farḥāt”, EI² (İng.), II, 795-796.