Farsça ferseng kelimesinden Arapça’ya geçmiştir. Kelime Ermenice’de hrasah, Süryânîce’de prasahā, Pers dilinde frasang, Heredot ve Xenophon’da “παρασαγγης” şeklinde geçmektedir.
Kāmûs-ı Osmânî’de 3 mil uzunluğunda mesafeye 1 fersah denildiği kayıtlıdır. 1 fersah İran’da, atın normal yürüyüşüyle 1 saatte gittiği mesafe karşılığı kullanılmakta olup bu da 6000 zirâ (6,23 km.) yapmaktadır. Arap fersahı ise “fersah-ı tûlî, fersah-ı sathî, fersah-ı cismî” olmak üzere üçe ayrılıyordu. Bunlardan fersah-ı tûlî 3 mile eşit olup (12.000 tûlî zirâ) her mil 40 Mısır el arşını kadardı. Mısırlılar’ın el arşını ise 49,875 cm. uzunluğunda olup bu da 4 şer‘î arşına yani bir kulaca (bâ‘) karşılıktı. Dolayısıyla 3 mil 5,985 km. etmekteydi. Fersah-ı sathî ve fersah-ı cismî alan ölçüleri olarak kullanılmakta olup sathî m2, cismî ise m3 cinsinden değerlendirilmektedir.
Fersah eski Türk devletlerinde ve Moğollar’da da görülmektedir. Nitekim Gāzân Han zamanında (1295-1304) haberleşme teşkilâtında yapılan yeni düzenlemede, yollar üzerinde her 3 fersahta bir 15 beygirin bulunduğu istasyonlar kurulması ve postacıların 24 saatte 30-40 fersah yol almaları planlanmıştı. Hatta hızlı postacıların 60 fersah gidebilecekleri düşünülmüştü. Osmanlılar’da da genellikle Arap fersahı geçerli olmuş ve yollarda iki konak arası veya şehirler arası mesafe belirtilirken saatin yanı sıra fersah tabiri de kullanılmıştır. Nitekim 1863’te yeni yapılan veya tamir edilen yolların uzunluğu 360 fersaha ulaşıyordu.
1 fersah denizcilikte 3 deniz mili yani 5,570 km. karşılığı kabul edilmektedir. İngiliz fersahı 5,569 km., İspanyol âdi fersahı 5,607 km., kraliyet fersahı 7,066 km., İsviçre fersahı 4,480 km., posta fersahı 3,898 km., âdi kara fersahı 4,445 kilometredir. Amerika Birleşik Devletleri’nin güneybatı bölgelerinde İspanyollar’ın yaptıkları ilk topografya çalışmalarında kullandıkları kara fersahı ise yaklaşık 2,63 mile karşılıktır.
BİBLİYOGRAFYA
Tehânevî, Keşşâf, “Fersaḫ” md.
Mehmed Salâhî, Kāmûs-ı Osmânî, İstanbul 1313-22, II, 184.
Yusuf Halaçoğlu, Osmanlı İmparatorluğu’nda Menzil Teşkilâtı ve Yol Sistemi (doçentlik tezi, 1982), İÜ Ed.Fak. Genel Ktp., nr. TE 32, s. 13, 169-170.
W. Hinz, “İslâm’da Ölçü Sistemleri” (trc. Acar Sevim), Türklük Araştırmaları Dergisi, sy. 5, İstanbul 1990, s. 74, 76.
a.mlf., “Farsak̲h̲”, EI2 (İng.), II, 812-813.
Dihhudâ, Luġatnâme, XXI, 166, 167.
Pakalın, I, 609.
Cl. Huart, “Fersah”, İA, IV, 574.
“Fersah”, ABr., VIII, 535.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 412 numaralı sayfada yer almıştır.