FETÂNÎ, Ahmed

5 Şâban 1272’de (11 Nisan 1856) Patani (Fetânî) şehrinin Jambu köyünde doğdu. Bazı kaynaklarda doğum tarihi 1270 olarak da geçer (Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, s. 109). İlk öğrenimine, babası Muhammed Zeyn ve dönemin meşhur âlimlerinden olan amcası Abdülkādir b. Mustafa’nın yanında başladı. Arap gramerine dair el-Âcurrûmiyye, Elfiyyetü İbn Mâlik gibi kitapları ezberledi. Patani’de siyasî istikrarın bulunmaması, Siyam Krallığı’nın ilim ve fikir adamlarına baskı uygulaması yüzünden Ahmed el-Fetânî altı yaşında iken ailesi Mekke’ye göç etti. Fetânî burada Mescid-i Harâm’da ve diğer mekânlarda düzenlenen ders halkalarına katıldı. Ayrıca Medine’ye ve Kudüs’e seyahat etti. Mekke’de kendisinden sarf, nahiv, meânî, beyân, aruz, tefsir, hadis, fıkıh gibi ilimleri tahsil ettiği Ömer el-Bikāî eş-Şâmî başta olmak üzere şehrin Şâfiî müftüsü Hüseyin el-Habeşî, Bekrî Şettâ, Hüseyin b. Süleyman Hasebullah el-Mekkî, Ahmed Zeynî Dahlân, Muhammed Hanefî et-Türeylî ve Muhammed Ali b. Seyyid Zahîrüddin gibi âlimlerden, ayrıca Abdülkādir b. Abdurrahman el-Fetânî, Ali Kutan el-Kelantanî gibi Malezyalı ve Cavalı hocalardan ders okudu. Bunların dışında Medine’de Delâʾilü’l-ḫayrât icâzetini aldığı Muhammed Emîn er-Rıdvân, Reşîdiyye tarikatının kurucusu İbrâhim Reşîd ed-Düveyhî ve Abdülkādir eş-Şiblî et-Trablusî gibi âlimlerin derslerine katıldı. Şâfiî fıkhında kendini yetiştirdi.

1899’da tahsil için gidip iki yıl kaldığı Kudüs’te Yûsuf en-Nebhânî’nin ve tıp ilmini öğrendiği Hintli tabip Abdürrahîm el-Kâbülî’nin derslerine devam etti. Mekke’ye dönünce Mescid-i Harâm’da ders vermeye başladı, ayrıca kitap telifiyle meşgul oldu. Fetânî’nin birçok öğrencisi ve müridi olmuştur. Bunların bir kısmı Tayland’ın Kelantan şehrinden geliyordu. Başlıcaları Abdullah b. Mûsâ, Tuk Kenâli adıyla meşhur Yûsuf b. Ahmed, Mûsâ b. Abdüssamed, Mahmûd b. Hâc İsmâil gibi isimlerdir. Kelantan dışından Saîd b. Abdüsselâm, Muhammed Saîd b. Cemâleddin, Mahmûd Zühdî b. Abdurrahman el-Fetânî; Sumatra’dan Salancar Sultanlığı Şeyhülislâmı Selmân er-Resûlî ve Muhammed Hüseyinüddin b. Muhammed Ma‘sûm da başta gelen müridlerindendi. Fetânî 1901’de gittiği Kahire ile ilgili duygularını anlatan bir kaside yazdı. Orada Cümânetü’t-tevḥîd, es̱-S̱imârü’ş-şehiyye, Manẓûmetü ʿunḳūdi’l-leʾâlî, Manẓûmetü’l-ʿAvâmil gibi manzum eserlerini yazdı, Ezher’de çeşitli ilim ve fikir meclislerinde bulundu, ayrıca öğrencilere konferanslar verdi.

Fetânî, Malaylı âlimleri bir çatı altında toplamak amacıyla 1884’te Mekke’de Râbıtatü ulemâi’l-Mâlâyû Fetânî adıyla bir birlik kurdu. 1885’te İstanbul’da düzenlenen Milletlerarası İslâm Kongresi’ne Mekke şerifinin temsilcisi olarak katıldı. Kongrede Mekke hakkında telif ettiği Sebîlü’l-mühtedîn li’t-tefeḳḳuh fî umûri’d-dîn adlı eserini sundu, bu eserini II. Abdülhamid’e ithaf etti, sultan da onu Mekke’de Malayca kitapları basan el-Matbaatü’l-emîriyye’nin başına getirdi. 10 Zilhicce 1325’te (14 Ocak 1908) Mekke’de vefat eden Fetânî Cennetü’l-muallâ’ya defnedildi. Adnân M. Zeyn Sûmî, eş-Şeyḫ Vân Aḥmed b. Muḥammed Zeyn el-Feṭânî ve cühûdühû fi’l-luġati’l-ʿArabiyye (2005, National University of Malaysia, Selangor, Malezya), İbrâhim Tihhey de Şiʿru Vân Aḥmed b. Muḥammed Zeyn b. Muṣṭafâ el-Feṭânî (2010, International Islamic University Malaysia, Kuala Lumpur, Malezya) adıyla birer doktora tezi hazırlamışlardır.

Eserleri. Fetânî çeşitli alanlarda Arapça ve Malayca seksenden fazla eser yazmıştır. Eserlerinin bazıları manzum olup bir kısmı Patani’de geleneksel medreselerde halen okutulmaktadır. Ayrıca şiirleri de vardır. Teliflerinin çoğu Kuala Lumpur’daki el-Hızânetü’l-Fetâniyye (Khazanah Fathaniyah) adlı vakıf kütüphanesinde bulunmaktadır. Bazı eserleri şunlardır: Arapça: Ġāyetü’l-efrâḥ limen yetevelle’l-inkâḥ (Kuala Lumpur 2003); Teshîlü neyli’l-emânî fî şerḥi ʿAvâmili’l-Cürcânî (Bangkok, ts. [Matbaat Muhammad al-Nahdi]); es̱-S̱imârü’ş-şehiyye fîmâ lâ yestaġnî ʿanhü’l-mübtediʾûn mine’l-ḳavâʿidi’n-naḥviyye (el-Manẓûmetü’l-Feṭâniyye, 100 beyitlik gramer manzumesidir [Mekke 1294/1877]); Tedrîbü’ṣ-ṣıbyân (Mekke-Kahire, ts., belâgata dairdir); Ebniyetü’l-esmâʾ ve’l-efʿâl (Kelantan 1355); ʿİlmü’l-istiʿâre (Mekke 1325/1907). Ayrıca kaynaklarda Cümânetü’t-tevḥîd (184 beyitlik bir manzume); Manẓûmetü’l-ʿAvâmil (li’l-Cürcânî) (altmış dört beyitlik nahiv manzumesi); Minhâcü’s-selâm fî şerḥi Hidâyeti’l-ʿavâm (ilâ maʿnâ ḥadîs̱i “büniye’l-İslâm” li-Muḥammed Saʿîd); Metnü’l-Medḫal fî (ilâ) ʿilmi’ṣ-ṣarf; er-Risâletü’l-Feṭâniyye fî ʿilmi’n-naḥv; İbrîzü’ṣ-ṣarf fî fenni’ṣ-ṣarf adlı eserleri de zikredilmektedir.

Malayca: Ferîdetü’l-ferâʾid fî ʿilmi’l-aḳāʾid (Kuala Lumpur 1990); Ḥadîḳatü’l-ezhâr ve’r-reyâḥîn fî menâḳıbi’l-aḫyâr ve aḫbâri’ṣ-ṣâliḥîn (Kuala Lumpur 1992); el-Fetâve’l-Feṭâniyye (Kuala Lumpur 1996); Bedâʾiʿu’z-zühûr (Kuala Lumpur 1997); ʿİḳdü’l-cümân fî ʿaḳāʾidi’l-îmân (Kuala Lumpur 1999); Behcetü’l-mübtediʾîn ve ferḥatü’l-müctehidîn (Kuala Lumpur 2000); Bişâretü’l-ʿâmilîn ve niẓâretü’l-ġāfilîn (Kuala Lumpur 2002); Bedrü’t-temâm ve’n-nücûmü’s̱-s̱evâḳıb (Kuala Lumpur 2003); ʿUnvânü’l-felâḥ ve ʿunfüvânü’ṣ-ṣalâḥ: Pada menyatakan ilmu tawhid, ilmu fiqah, adab yang elok dan ilmu pergaulan (Kuala Lumpur 2003); Saʿâdetü’l-müntebih fi’l-mevt ve mâ yeteʿalleḳu bih (Kuala Lumpur 2003); Ṭîbü’l-iḥsân fî ṭıbbi’l-insân (Kuala Lumpur 2005); Kumpulan risalah nahu dan sharaf (Kuala Lumpur 2010); Tuḥfetü’l-ümme fi’ṣ-ṣalât ʿalâ nebiyyi’r-raḥme (eserlerinin tam listesi için bk. M. Zülkifl b. İsmâil – Müncid Mustafa Behcet, s. 5-9).

BİBLİYOGRAFYA :

Abdullah Mirdâd Ebü’l-Hayr, el-Muḫtaṣar min Kitâbi Neşri’n-nevr ve’z-zeher fî terâcimi efâżili Mekke (nşr. M. Saîd el-Âmûdî – Ahmed Ali), Cidde 1406/1986, s. 109; P. G. Riddell, Islam and the Malay – Indonesian World, London 2001, s. 198-200; Ezad Azraai Jamsari v.dğr., “Sejarah Ketenteraan Uthmaniyyah dalam Kitab Ḥadīḳat al-Azhār wa al-Rayāhīn, Karya Shaykh Wan Ahmad al-Fatanī”, Nadwah Ulama Nusantara (NUN) IV: Ulama Pemacu Transformasi Negara, Selangor 2011, s. 158-166; Mansod Lambensa, 18. ve 19. Yüzyıl Tayland’ın Patani Eyaletinde Fıkıh Çalışmaları Şeyh Dâvûd b. Abdullah el-Fatânî Örneği (yüksek lisans tezi, 2012), MÜ Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 26, 40-41, 75-76; M. Zülkifl b. İsmâil – Müncid Mustafa Behcet, “el-Edebü’l-ʿArabî fi’l-ʿâlemi’l-Malâyevî” (el-Arabiyye ve hüviyyetü’l-ümme el-Mü’temerü’d-devliyyü’l-hâmis, el-Câmiatü’l-Ürdüniyye [15-17 Oktober 2012]), s. 5-9, ayrıca bk. tür.yer. (tebliğ metni maddenin doküman poşetindedir); M. Lâzım Lâvî, “Şeyḫ Aḥmed el-Feṭânî”, al-Nur Journal GRAD. YIU., I/1, Yala 2006, s. 25-40; Adnân M. Zeyn Sûmî, “Cühûdü ʿulemâʾi Feṭânî fî neşri’l-ʿulûmi’l-ʿArabiyye”, a.e., II/2 (2007), s. 26; Shahrul Nizam Ishak v.dğr., “The Importance of Translation Mathematics Old Script”, Malaysian Journal of Mathematical Sciences, III/1, Selangor 2009, s. 56, 62; Muhammed Lîbâ, “Cühûdü’l-ʿulemâʾ ve’l-müʾessesâti’t-taʿlîmiyye fî neşri’l-İslâm ve’s-selâm fî Feṭânî”, Mecelletü’l-İslâm fî Âsyâ, VII/2, Kuala Lumpur 2010, s. 138-139; Abdülganî Ya‘kūb Fetânî, “el-Buʿdü’d-dînî ve’s̱-s̱eḳāfî lede’ş-şâʿir Aḥmed b. Muḥammed Zeyn el-Feṭânî: Dirâse vaṣfiyye”, Mecelletü’d-dirâsâti’l-luġaviyye ve’l-edebiyye bi’l-Câmiʿati’l-İslâmiyyeti’l-ʿâlemiyye bi-Mâlîzyâ, özel sayı: Edebiyyât, Kuala Lumpur 2011, s. 119-135; Fauzi Deraman v.dğr., “Sheikh Ahmad al-Fatani and His Bisyaratul ‘Amilin wa Nazaratul Ghafilin: A Contribution in Hadith Studies”, Middle East Journal of Scientific Research, XIII/2, Kuala Lumpur 2013, s. 191-195; Mustafa Öz, “Dâvûd el-Fetânî”, DİA, IX, 27.