XII. (XVIII.) yüzyıl Osmanlı toplumunda günlük hayatla, ibadet ve muâmelâtla ilgili konularda ortaya çıkan meselelere dair Feyzullah Efendi’nin verdiği fetvaları ihtiva eden eser o dönemin din anlayışını ve sosyokültürel açıdan toplumsal yapısını yansıtan önemli bir kaynak ve aynı zamanda Fetvahâne’nin en muteber saydığı dört fetva kitabından biridir (diğerleri Behcetü’l-fetâvâ, Fetâvâ-yı Ali Efendi ve Netîcetü’l-fetâvâ’dır).
Klasik fıkıh kitaplarındaki gibi “kitab” ve “bab”lara göre düzenlenen eser tertip ve üslûp bakımından diğer Osmanlı fetva kitaplarından farklı değildir. “Kitâbü’t-Tahâre” ile başlayan ibadet bölümünün ardından “Kitâbü’n-Nikâh” ile başlayan muâmelât bölümü fıkıhla ilgili bütün konulara temas ettikten sonra “Kitâbü’l-Ferâiz” ile son bulmaktadır. Elli bir kitabdan oluşan eserin başında yer alan besmeleye dair soru ve cevap, bir meseleyi halletmekten çok besmelenin bereketinden istifade amacına yönelik bir giriş mahiyetindedir. Ferâizle ilgili kitabın sonunda da arazi hukukuna dair fetvaları ihtiva eden bir bölüm bulunmaktadır.
Yalnızca sorulardan ve bunlara verilen “olur” veya “olmaz” şeklindeki kısa cevaplardan meydana gelen fetvalara, benzeri diğer eserlerde de görüldüğü gibi, daha sonra her fetvanın mesnedini teşkil eden muteber fıkıh kitaplarının orijinal Arapça ibareleri (nukūl) eklenmiş, nakil yapılan kaynağın adı ve ilgili bölümü de belirtilmiştir. Bu ilâveler ve diğer düzenlemelerle birlikte esere verilen yeni tertibin Feyzullah Efendi’nin vefatından sonra yapıldığı bilinmekle beraber kimin tarafından gerçekleştirildiği tesbit edilememiştir. Öte yandan bilinen en eski yazma nüshanın (Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1112) istinsah tarihi 1124 (1712) olan eserin ilk şekliyle Feyzullah Efendi’nin sağlığında mı yoksa daha sonra mı kitap haline getirildiği konusunda da kesin bir sonuca varmak mümkün olmamıştır.
Fetâvâ-yı Feyziyye maa’n-nukūl adıyla neşredilen eserin biri müstakil (İstanbul 1266), diğeri Fetâvâ-yı Ali Efendi’nin kenarında (nşr. Mehmed Mehdi, I-II, İstanbul 1324-1325) olmak üzere iki baskısı yapılmıştır.
Hilmar Krüger’in, XVII-XIX. yüzyıl Osmanlı şeyhülislâmlarının milletlerarası hukuka dair fetvaları üzerinde yaptığı çalışmada (bk. bibl.) esas aldığı eserlerden biri de Fetâvâ-yı Feyziyye’dir.
BİBLİYOGRAFYA
Feyzullah Efendi, Fetâvâ-yı Feyziyye maa’n-nukūl, İstanbul 1266, s. 3, tür.yer.; a.e.: Mecmûa-i Fetâvâ, Süleymaniye Ktp., Esad Efendi, nr. 1112.
Osmanlı Müellifleri, I, 393-394.
Abdülkadir Altunsu, Osmanlı Şeyhülislâmları, Ankara 1972, s. 98-101.
Özege, Katalog, I, 402.
Hilmar Krüger, Fetwa und Siyar, Wiesbaden 1978, s. 75.
A. Vehbi Ecer, “Türk Kültürünün Tetkikinde Fetva Kitaplarının Önemi”, TK, VIII/90 (1970), s. 402.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 443 numaralı sayfada yer almıştır.