Caminin yapım tarihini açık olarak gösteren bir belge yoktur. Sadece 1206 (1791-92) tarihli bir tamir hüccetinden onarıldığı öğrenilmektedir (BA, nr. 2362). Bu hüccet ayrıca caminin Fâtih Sultan Mehmed vakfından olduğunu da bildirir. Evliya Çelebi 1078’de (1667-68) uğradığı Atina’da bir Fethiye (veya Fâtih) Camii’nden bahsetmez; aşağı şehirde Eskicami, “kâgir bina kubbeli, metîn ve ma‘mur câmi-i pür-nûr” olan Bey Camii ile Hacı Ali Camii’nin adlarını verir ve bu üç caminin kâgir kubbeli ve kiremit örtülü olduğunu belirtir. Atina 1687’de Venedikliler tarafından işgal edildiğinde bu camilerin kiliseye çevrildiği söylenmektedir. Çünkü bu yıllarda Atina’nın 3000 kadar olan Türk halkı Anadolu’ya göç etmiştir.
Atina geri alınıp Türkler tarafından tekrar iskân edildiğinde eski vakıf eserleri ihya edilmiş ve yenileri de yapılmıştır. Bu bakımdan Fethiye Camii’nin bu sırada ihya edilen eski camilerden biri olabileceğini düşünmek mümkündür. Mora ihtilâli sonunda Atina Yunanlılar’ın hücumuna uğradığında camilerin bulunduğu aşağı şehir de işgal edilmişti. Şehir böylece bir defa daha el değiştirdikten sonra 24 Mayıs 1833’te kesin olarak Yunanlılar’a teslim edilince buradaki Türk idaresi sona ermiştir. Atina Türk hâkimiyetinden çıktıktan az sonra buraya gelen Th. du Moncel ile A. Chenavard’ın yayımladıkları resimli kitaplarda Fethiye Camii’nin o yıllardaki görünümü ile gravürleri yer almıştır. Ancak bu yıllarda sahipsiz kalan cami, uzun yıllar bir askerî binanın içinde harap bir depo olarak durmuştur. Fakat eski Agora’nın yeri üzerinde bulunduğu için burada arkeolojik kazılar yapıldığında iyice meydana çıkmış, hatta İlkçağ agorasının çevresini bütünüyle açmak için Fethiye Camii’nin de yıkılıp kaldırılması istenmiştir. Bazı tartışmalardan sonra caminin yıkılmasından vazgeçilerek küçük çapta tamir edilip Yunanlılar’la o yıllarda sıkı dostluk içinde olan Mısır hükümetine verilmesi de düşünülmüştür.
Fethiye Camii moloz taşlarla itinasız biçimde inşa edilmiştir. Önünde, iki yanı duvarlarla kapalı beş bölümlü kubbeli bir son cemaat yeri vardır. Sonradan eklenmiş hissini veren bu son cemaat yerinin kemerleri Türk sanatında XVIII. yüzyılda kullanılan biçimde yarım yuvarlaktır. Buradaki mermer sütunların başlıkları herhangi bir üslûba bağlanamaz. Giriş duvarının ortasındaki kapı kemeri çok sadedir. Bu duvarda tuğla kemerli altta dört, üstte beş pencere vardır. Pencere aralarında ise bir çift dış mihrap bulunur (Ayverdi’nin planında bunlar eksiktir). Cami harimi kare biçiminde olup içten 13 m. kadardır. Ortada dört mermer sütun kemerleri taşır. Yaklaşık 6 m. çapındaki basık kubbesi kesme taş sekizgen bir kasnağa oturur ve dört taraftan dört yarım kubbe ile desteklenmiştir. Köşelerde de dört küçük kubbe vardır. Ortadaki sütunların başlıkları Türk sanatıyla ilgili değildir. Bunların gövdeleri ince uzun bir dizi yaprak halindedir. Harim yan cephelerde altlı üstlü sekizer, kıble cephesinde ise dört pencereden ışık alır.
Duvarların en üst kenarında kirpi saçaklar dolaşır. Kubbe, yarım kubbeler, küçük köşe kubbeleri ve son cemaat yeri kiremit örtülüdür. Caminin sağ tarafında ve ayrı olan minarenin yalnız kare temeliyle birkaç basamağı kalmıştır.
Fethiye Camii, duvar örgülerinin itinasız oluşuna karşılık mimarisi bakımından önemlidir. Burada dört taraftan yarım kubbelerle desteklenmiş bir ana kubbe sisteminin uygulandığı görülür. İstanbul’da bazı büyük selâtin camilerinde örnekleri bulunan bu sistemin, eğer Fethiye Camii bütünüyle Fâtih Sultan Mehmed dönemine aitse Türk mimarlık tarihi bakımından önemi büyüktür. Ancak bu hususta kesin bir şey söylemek henüz mümkün değildir. Ayrıca binanın, eseri yeteri kadar tanımayan biri tarafından restore edilmiş olması da bazı izleri yok etmiştir. Caminin Venedik işgalinden sonra yapılmış olabileceği de göz önünde tutulmalıdır (ayrıca bk. ATİNA [Atina’da Türk Mimari Eserleri]).
BİBLİYOGRAFYA
Th. du Moncel, De Venise à Constantinople à travers la Grèce, Paris 1846, rs. 15.
A. Chenavard, Voyage pittoresque en Grèce et dans le Levans fait en 1843-44, Lyon 1849, I, rs. XXVII.
Ayverdi, Osmanlı Mi‘mârîsi III-IV, s. 49-55, 183-184, rs. 4-13.
A. Xyngopoulos, “Tourkika Mnemeia”, Eupetherion ton mnemeion tes Hellados, Atina 1929, s. 116-117.
A. Orlandos, “Mesaionika mnemeia…”, a.e. (1933), s. 229-230.
A. Philadelphos, “Une mosquée dans l’Agora d’Athènes”, TTOK Belleteni, V/11-55 (1934), s. 27-30.
Süheyl Ünver, “Fatih Sultan Mehmed II’nin Rumeli’deki Eserleri”, Tarih Dünyası, I/9, İstanbul 1950, s. 385.
Semavi Eyice, “Yunanistan’da Türk Mimari Eserleri”, TM, I (1954), s. 161-163, rs. 7-8.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1995 yılında İstanbul’da basılan 12. cildinde, 458-459 numaralı sayfalarda yer almıştır.