II. Meşrutiyet devrinin ünlü gazetecisi Hüseyin Cahit Yalçın’ın Cumhuriyet’in 10. yıldönümünde çıkarmaya başladığı Fikir Hareketleri Cumhuriyet döneminin en önemli fikir dergilerinden biridir. 29 Teşrînievvel 1933 – 12 Teşrînievvel 1940 tarihleri arasında toplam olarak 364 sayı yayımlanmıştır. Aynı yıllarda Yeni Adam, Varlık ve Yedigün’ün yanı sıra Ülkü, Kadro, Çığır, Ağaç, Yücel, Ayda Bir ve Fikirler gibi edebiyat ve fikir dergileri de bulunmakla beraber bunlar arasında Fikir Hareketleri’nin bilhassa Hüseyin Cahit’in kişiliği ve savunduğu fikirler dolayısıyla devrin şartlarına ters düşen bir özelliği bulunmaktadır.
II. Meşrutiyet’ten beri İttihat ve Terakkî’nin basındaki en güçlü temsilcisi olan ve muhaliflerle şiddetli kalem kavgalarına girişen Hüseyin Cahit, Cumhuriyet’ten sonra inkılâpları gerçekleştiren kadronun dışında kalmış, üstelik Lozan barış görüşmeleri, Cumhuriyet’in ilânı ve hilâfetin kaldırılması gibi önemli konularda Mustafa Kemal’e ve etrafındaki kadroya yönelttiği tenkitler dolayısıyla yeni idarenin gözünde istenmeyen adam durumuna düşmüştü. Bu arada üç defa İstiklâl Mahkemesi’ne sevkedilen yazar, biraz da geçim sıkıntısını hafifletmek amacıyla Fikir Hareketleri’ni neşretmeye başladı. Ahmet Cevat Emre, Osman Nuri Ergin, İbrahim Zeki Öget, Samet Ağaoğlu, Cemil Bilsel, F. Hulûsi Demirelli, Server İskit ve Pertev Naili Boratav gibi birkaç yazarın birer yazısı dışında baştan sona Hüseyin Cahit’in tercüme ve telif yazılarıyla çıkan dergi, aslında onun Malta’ya sürüldüğü 1919’da başlayıp 1923’ten itibaren “Oğlumun Kütüphanesi” genel başlığı altında yayımladığı tercüme eserler serisinin bir devamı sayılabilir. Gerçekten de Fikir Hareketleri daha çok bir tercüme dergisi karakterindedir. Dergiye aldığı yazılardaki seçme prensibini yazar şöyle açıklar: “Millî hâkimiyet felsefesi ve rejimi aleyhinde sağdan soldan yapılan hücumların mahiyetini tahlil ve teşvik etmek ve icap eden mâlûmatı vermek…” (“Okuyucularıma”, Fikir Hareketleri, nr. 364, 12 Teşrînievvel 1940). Başka bir deyişle yazar bu dergide, yaşadığı yıllarda yayılma istidadı gösteren sosyalizm, komünizm, faşizm ve nazizm gibi totaliter siyasî akım veya sistemlerle mücadele etmek, gençliği bu yoldaki fikirlere karşı uyararak demokrasi fikri etrafında toplamak gayesini gütmüştür. Tercüme yazılardaki fikrî muhtevayı ise şu dört kelime etrafında toplamak mümkündür: Liberalizm, hürriyetçi parlamentarizm, tekâmülcülük ve ferdiyetçilik. Öte yandan bu fikirlere samimiyetle inanan Hüseyin Cahit’in, daha önce 1923-1925 arasında Tanin’de yeni idareye karşı yaptığı muhalefeti söz konusu tercümeler vasıtasıyla başka bir şekilde sürdürdüğü de söylenebilir.
Dergide yer alan yazıların büyük bir kısmı Francis Delaisi, Richard Lewinson, Albert Einstein, Francesco Nitti, Fortunat Strowski, Antoine Zihchka, A. van Gennep, Henri de Zoghep, Charles Turgeon, Alain, Felicien Challaye, Joseph-Berthelemy, Andre Gide, G. Mosca, Levy Bruhl, Louis Weber, Montgomery Belgion, Henri de Man, E. Robert Curtius gibi Avrupa’nın tanınmış ilim, fikir ve sanat adamlarının makale ve kitaplarından yapılmış tercümelerdir. Felsefe, psikoloji, sosyoloji, siyaset bilimi ve estetiğe dair bu parça parça tercümelerin yanı sıra aynı konulara dair tefrikalar da epeyce bir yer tutmaktadır. Bunlardan önemli olanlar şöyle sıralanabilir: J. J. Rousseau, “Sosyal Mukavele yahut Siyasî Hukuk Prensipleri” (nr. 111-147, 1935-1936); W. Durant, “Filozoflar, Hayat ve Mezhepleri” (nr. 148-295, 1936); B. Russell, “Radikal Filozoflar” (nr. 296-309, 1939); H. Beraud, “Roma’da Neler Gördüm? Faşizm Hakkında Müşâhedeler (nr. 32-52, 1934); T. Tchernavina, “Guépéou’dan Kaçanlar: Bolşevik Rusya’da Hayat” (nr. 53-110, 1934-1935); A. Smith, “Ben Bir Sovyet Amelesiydim: Rusya’da Bugünkü Hayatın İçyüzü” (nr. 225-289, 1938-1939); A. Barmine, “Yirmi Sene URSS Hizmetinde: Bir Sovyet Diplomatının Hâtıraları” (nr. 290-364, 1939-1940).
Hüseyin Cahit’in Fikir Hareketleri’nde tercümelerden daha az yer kaplayan telif yazıları ise dinî, edebî yazılar ve polemikler olmak üzere üç grupta toplanabilir. Bunların ilk bölümünde yazar, Kur’ân-ı Kerîm’i ve Kur’an tefsirlerini serbest bir şekilde yorumlayarak bizde din telakkisi ve Hz. Muhammed’in şahsiyeti konularında yapılan yanlışlıklar, din adamlarının toplumdaki menfi tesirleri, taassup, hurafeler ve müsamaha gibi konular üzerinde durmuştur. Yazar İslâmiyet’i, aynı yıllarda çeşitli muhafazakâr kalemlerin ele alıp savunduğu gibi bütünüyle hayatı ve toplumu şekillendiren aslî bir unsur olarak değil, daha çok Batı’da Hıristiyanlığın varlığı gibi ruhanî yanı ağır basan, Türk toplumunun geleneksel kurumlarından biri olarak değerlendirmiştir. Edebî yazılar ise kendi hâtıralarıyla (“Edebî Hâtıralar”, nr. 27-52, 1934; “Meşrutiyet Hâtıraları”, nr. 71-224, 1935-1938) çağdaş edebî eserler hakkında yazdığı tanıtma veya tenkitlerdir. Bu yazılar, onun 1899’dan itibaren her hafta “Hayât-ı Matbûât” genel başlığıyla Sabah gazetesinde yazdığı edebî sohbetlerin daha ölçülü bir devamı sayılabilir. Hüseyin Cahit bu yazılarında Necip Fazıl Kısakürek, Sabri Esat Siyavuşgil, Reşat Enis (Aygen), Ömer Bedrettin Uşaklı, Cahit Sıtkı Tarancı, Halit Fahri Ozansoy, Yakup Kadri Karaosmanoğlu, Peyami Safa ve Falih Rıfkı Atay gibi şair ve romancıların yeni çıkan eserlerini tanıtmıştır.
Hüseyin Cahit, aleyhindeki şartlara rağmen kavgacı kişiliği dolayısıyla bu dergide birçok yazarla polemiğe girmekten de kendini alamamıştır. Özellikle Kadro dergisinde kendisini Avrupa hayranlığı ve hedefsizlikle suçlayan Şevket Süreyya Aydemir’le tartışan Hüseyin Cahit’in cevaplarında Kadro’yu Türk inkılâbını Marksist bir temele dayandırmaya çalışmakla itham etmesi dikkati çeker. Hüseyin Cahit’in bundan başka dinî-fikrî konularda Ömer Rıza Doğrul, Nihal Atsız, Necati Kemal; edebî konularda ise Nurullah Ataç ve Burhan Belge gibi yazarlarla giriştiği polemikler de dergide yer almaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Ö. Faruk Huyugüzel, Hüseyin Cahit Yalçın’ın Hayatı ve Edebî Eserleri Üzerinde Bir Araştırma, İzmir 1984, s. 41.
Şevket Süreyya, “Biz Avrupa’nın Hayranı Değil, Mirasçısıyız”, Kadro, sy. 29, İstanbul 1934, s. 43-46.
Hüseyin Cahit [Yalçın], “Avrupa’nın Mirasçıları”, Fikir Hareketleri, sy. 35, İstanbul 1934, s. 138-140.
Necip Fazıl Kısakürek, “Memleket Mecmualarının Geçit Resmi”, Ağaç, sy. 9, İstanbul 1936, s. 15.
Ziya Bakırcıoğlu, “Fikir Hareketleri”, TDEA, III, 232-233.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 66-67 numaralı sayfalarda yer almıştır.