FÎRÛZ ed-DEYLEMÎ (فيروز الديلمي; Ebü’d-Dahhâk Fîrûz (Feyrûz) ed-Deylemî, ö. 53/673) Peygamberlik iddiasında bulunan Esved el-Ansî’yi öldüren sahâbî.
Müellif: Ahmet Yücel
Aslen İranlı olup Kisrâ Enûşirvân’ın Habeşliler’i Yemen’den çıkarması için gönderdiği ordu ile Yemen’e gitti ve orada yerleşti. Bazı kaynaklarda Necâşî’nin kız kardeşinin oğlu olduğu da kaydedilir. Ayrıca Ebû Abdullah, Ebû Abdurrahman künyeleriyle, Himyer’e yerleştiği için de Himyerî nisbesiyle anılır.
10 (631) yılında Yemen’den Medine’ye gelen heyetin içinde yer aldı ve onlarla birlikte müslüman oldu. San‘a Valisi Bâzân’ın, hem kendisinin hem de Ebnâ’nın müslüman olduğunu bildirmek üzere Vebr b. Yuhannis ile Fîrûz’u Hz. Peygamber’e gönderdiği rivayet edilmektedir. İslâmiyet’i kabul etmeden önce iki kız kardeşle evli olan Fîrûz Hz. Peygamber’in emri üzerine eşlerinden birini boşadı (Ebû Dâvûd, “Ṭalâḳ”, 25; Tirmizî, “Nikâḥ”, 34).
Resûl-i Ekrem’in Ebnâ arasından Fîrûz’u vali seçtiği, Esved el-Ansî’nin kendisine itaat etmesi şartıyla onu yerinde bıraktığı, Hz. Ebû Bekir zamanında da bu görevine devam ettiği bilinmektedir.
Fîrûz, Yemen’de peygamberlik iddia eden Esved el-Ansî’ye karşı gönderilen İslâm ordusuna katıldı. Bir grup arkadaşıyla birlikte Esved’i öldürdü. Fîrûz ed-Deylemî’nin onu tek başına öldürdüğüne ve bu durumu öğrenen Hz. Peygamber’in kendisini övgüyle andığına dair rivayetler de vardır. Caetani’nin, Esved’i öldürdüğü sırada Fîrûz’un henüz İslâmiyet’i kabul etmediği ve Mecûsî olduğu iddiası tarihî gerçeklere aykırıdır. Esved el-Ansî’nin öldürülmesinde rolü bulunan Kays b. Mekşûh, Fîrûz’un Hz. Ebû Bekir tarafından San‘a’ya vali tayin edilmesi üzerine isyan etmişse de Fîrûz çeşitli kabilelerle iş birliği yaparak Kays’ı mağlûp etmiştir.
Fîrûz ed-Deylemî’nin dört hadis rivayet ettiği bilinmektedir. Kendisinden oğulları Dahhâk, Abdullah, Saîd ve başkaları rivayette bulunmuştur. Rivayetleri Ebû Dâvûd, Tirmizî, Nesâî, İbn Mâce ve Dârimî’nin sünenleriyle Ahmed b. Hanbel’in el-Müsned’inde yer almaktadır. Bu rivayetlerin birinde, içkinin yasaklanması üzerine Hz. Peygamber’e bağcılık yaptıklarından söz ederek bundan sonra üzümleri nasıl kullanacaklarını sorduğunu, Resûl-i Ekrem’in de ona üzümleri kurutup hoşaf ve sirke olarak değerlendirmeyi tavsiye ettiğini bildirmiştir (Dârimî, “Eşribe”, 13; Nesâî, “Eşribe”, 56).
Muâviye döneminde de San‘a valiliği yaptığı kaydedilen Fîrûz Mısır’a yerleşti; 53 (673) yılında Kudüs’te veya Yemen’de vefat etti. Hz. Osman döneminde (644-656) öldüğü de rivayet edilmektedir. Muhaddis ve tarihçi Şîrûye b. Şehredâr ed-Deylemî onun soyundandır.
BİBLİYOGRAFYA
Müsned, IV, 231-232.
Dârimî, “Eşribe,” 13.
Buhârî, “Meġāzî,” 71, “Taʿbîrü’r-rüʾyâ”, 38.
a.mlf., et-Târîḫu’l-kebîr, VII, 136-137.
Ebû Dâvûd, “Ṭalâḳ”, 25.
Tirmizî, “Nikâḥ”, 34.
Nesâî, “Eşribe”, 56.
İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, V, 533-534.
İbn Şebbe, Târîḫu’l-Medîneti’l-münevvere, II, 578.
Fesevî, el-Maʿrife ve’t-târîḫ, III, 306-307.
İbn Ebû Hâtim, el-Cerḥ ve’t-taʿdîl, VII, 92.
İbn Hibbân, es̱-S̱iḳāt, III, 332.
İbn Hazm, Esmâʾü’ṣ-ṣaḥâbeti’r-ruvât (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1412/1992, s. 234.
Beyhakī, es-Sünenü’l-kübrâ, VIII, 176.
a.mlf., Delâʾilü’n-nübüvve (nşr. Abdülmu‘tî Kal‘acî), Beyrut 1405/1985, V, 335-336.
İbn Abdülber, el-İstîʿâb, III, 204.
İbn Semüre, Fuḳahâʾü’l-Yemen, s. 26, 49.
İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, III, 496.
a.mlf., Üsdü’l-ġābe, IV, 371-372.
İbn Seyyidünnâs, Mineḥu’l-midaḥ (nşr. İffet Visâl Hamza), Dımaşk 1407/1987, s. 228-232.
Mizzî, Tehẕîbü’l-Kemâl, XXIII, 322-326.
İbn Hacer, el-İṣâbe, III, 210-211.
a.mlf., Tehẕîbü’t-Tehẕîb, VIII, 305.
Diyarbekrî, Târîḫu’l-ḫamîs, II, 147.
L. Caetani, İslâm Tarihi (trc. Hüseyin Cahid), İstanbul 1925, VII, 116-117.
Köksal, İslâm Tarihi (Medine), X, 190-192.
Abdülgaffâr Süleyman el-Bündârî v.dğr., Mevsûʿatü ricâli’l-kütübi’t-tisʿa, Beyrut 1413/1993, III, 250.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 140 numaralı sayfada yer almıştır.