FLEISCHER, Heinrich Leberecht

21 Şubat 1801’de Saksonya Krallığı’na bağlı Schandau kasabasında dünyaya geldi. 1814 yılında Bautzen’de koleje başladı. 1819-1824 yılları arasında Leipzig Üniversitesi’nde ilâhiyat tahsil etti. Ardından 1824-1828 yıllarında Paris’te Arapça, Farsça ve Türkçe okudu. 1831’de Saksonya’nın başşehri Dresden’de bulunan Kreuzschule yüksek ruhban okulunda profesör oldu. 1835’te Leipzig Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi’nde, 1840’tan itibaren de aynı üniversitenin Felsefe Fakültesi’nde Şark dilleri profesörlüğü yaptı; onun faaliyetleriyle bu üniversite Arap dili ve edebiyatı alanında öncü durumuna geldi. Fleischer, Paris’teki Société Asiatique ve Londra’daki Royal Asiatic Society örnek alınarak 1845 yılında Almanya’da kurulan Deutsche Morgenländische Gesellschaft’ın en müteşebbis ve faal üyelerinden biriydi. Onun teşkilâtçılık sahasındaki özel yeteneği sayesinde bu meşhur kuruluşun ilerideki semereli çalışmalarına sağlam bir temel atılabildi. Fleischer daha çok neşir çalışmalarına dikkat harcadı; gerek cemiyetin yayın organı olan Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft’ın (ZDMG), gerekse “Abhandlungen für die Kunde des Morgenlandes” (AKM) adı altında çıkarılan eserler dizisinin ve özellikle de Arap dilciliğine ilişkin münferit eserlerin yayımlanmasında hizmeti büyüktür. Bu arada M. Amaris’in Biblioteca Arabo-Sicula’sı, Wüstenfeld’in Kutbüddin en-Nehrevâlî’ye ait el-İʿlâm bi-aʿlâmi Beytillâhi’l-Ḥaram ve Yâkūt el-Hamevî’ye ait Muʿcemü’l-büldân, Flügel’in İbnü’n-Nedîm’e ait el-Fihrist, Wright’in Müberred’e ait el-Kâmil ve Tornberg’in İbnü’l-Esîr’e ait el-Kâmil adlı eserlerinin neşirleri hakkında mütalaa ve tenkitlerde bulunmuştur. Kendisine ait Beiträge zur arabischen Sprachkunde’de hocası De Sacy’nin Grammaire arabe’ını ele alarak köklü değişikliklerle yeniden düzenledi. Çağdaşı birçok şarkiyatçının aksine Fleischer Arap dilciliğinin temellerini klasik Arap gramercilerinin attığını savunmuş, ancak onların kurdukları nazariyelerin modern dilcilik anlayışına uymadığını da kabul ederek Arapça’nın cümle bilgisini geliştiren Ewald’ın bu hususta vardığı sonuçları bütünüyle benimsemiş ve onu takdir etmiştir.

10 Şubat 1888 tarihinde Leipzig’de vefat eden Fleischer’i asrın en büyük şarkiyatçısı düzeyine getiren etken yazarlığından çok üniversite hocalığıdır. Yetiştirdiği kadrolar arasında I. Goldziher, V. Rosen, Danimarkalı A. W. F. Mehren, Norveçli J. P. Broch, Çek J. Kosut ve Almanlar’dan J. Barth, M. Hartmann, K. H. Graf, Türkolog F. Behrnauer, ilâhiyatçı F. Delitzsch gibi ünlü ilim adamlarını saymak mümkündür.

Fleischer’in kendi yazdığı büyük hacimli eser yoktur; özellikle geniş kapsamlı bir Arapça gramer kaleme almamış olması meslektaşları tarafından üzüntüyle kaydedilir. Neşrettiği bazı metinler (meselâ Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl’i) onun itina anlayışını ve Arap diline, İslâm ilâhiyatına olan derin bilgisini ortaya koymakla birlikte bu çalışmalarda tenkidî malzemelerin bulunmayışı, aynı zamanda kullanılan el yazmaları ve metnin tertibinde takip edilen esaslar hakkında herhangi bir bilgi verilmeyişi eleştiri konusu olmuştur.

Eserleri. Fleischer’in belli başlı çalışmaları şunlardır:

1. Catalogus codicum manuscriptorum orientalium Bibliothecae Regiae Dresdensis (Leipzig 1831).

2. Historia anteislamica arabice (Leipzig 1831). Ebü’l-Fidâ’nın el-Muḫtaṣar fî târîḫi’l-beşer adlı eserinin Câhiliye devrine ait bölümünün Arapça metin ve Latince tercümesidir.

3. Samachschari’s Goldenen Halsbändern (Leipzig 1835). Zemahşerî’nin Aṭvâḳu’ẕ-ẕeheb adlı eserinin Almanca tercümesidir.

4. Ali’s hundert Sprüche arabisch und persisch paraphrasirt von Watwat (Leipzig 1837). Reşîdüddin Vatvât’ın Maṭlûbü külli ṭâlib min kelimâti ʿAlî b. Ebî Ṭâlib adıyla Hz. Ali’nin 100 hikmetli sözünü derlediği eserinin metin ve Almanca tercümesidir.

5. Tausend und eine Nacht. Elf leyle ve leyle’nin Arapça metninin neşri olup ilk sekiz cildi M. Habict (Breslau 1825-1838), IX-XII. ciltleri de Fleischer (Breslau 1842-1843) tarafından hazırlanmıştır.

6. Catalogus librorum manuscriptorum orientalium qui in Bibliotheca senatoria civitatis Lipsiensis asservantur (Grimma 1838). A. G. R. Naumann tarafından yayımlanan bu eserin üçüncü bölümünü Fleischer hazırlamıştır.

7. Beidhawii Commentarius in Coranum (I-II, Leipzig 1846-1848). Beyzâvî’nin Envârü’t-tenzîl adlı meşhur tefsirinin neşridir.

8. Grammatik der lebenden persischen sprache (Leipzig 1847). Mirza Muhammed İbrâhim’in Farsça gramerine dair eserinin Almanca tercümesidir.

9. Zevâlü’t-teraḥ fî şerḥi Manẓûmeti İbn Feraḥ (Leiden 1895). İbn Abdülhâdî el-Makdisî’nin hadis terimlerine dair eserinin metni ve Almanca tercümesidir.

BİBLİYOGRAFYA

G. Dugat, “Fleischer”, Histoire des orientalistes de l’Europe, Paris 1870, II, 74-90.

J. Fück, Die Arabischen Studien in Europe, Leipzig 1955, s. 170-173.

Necîb el-Akīkī, el-Müsteşriḳūn, Kahire 1980, II, 362-363.

H. Thorbecke, “Dem Andenken Heinrich Leberecht Fleischer’s”, ZDMG, XLII (1888), s. 695-700.

Şeyh İnâyetullah, “Flâişer”, UDMİ, XV, 459-460.