FUDAYL ÇELEBİ, Zenbillizâde

920’de (1514) İstanbul’da doğdu. Cemâleddin Aksarâyî’nin torunu ve Zenbilli Ali Efendi’nin oğlu olması sebebiyle Zenbillizâde yanında Cemâlîzâde lakabıyla da anılır. Tahsilini İstanbul’da tamamladıktan sonra Bursa Yıldırım Han (1538) ve Edirne Halebiyye (1542) medreselerinde müderrislik yaptı. 1544’te kendisine Eyüp pâyesi verilen Fudayl Çelebi müderrislik görevini Sahn-ı Semân ve Ayasofya medreselerinde sürdürdü. Ardından Bağdat (1553), bir yıl sonra da Halep kadılıklarına tayin edildi. Halep kadılığından azledilip (963/1555-56) Şehzade Medresesi’nde müderris olarak görevlendirildi. Fudayl Çelebi, 969 (1561-62) yılında getirildiği Mekke kadılığından 971’de (1563) emekliye ayrıldı. III. Murad’ın kazaskerlik teklifini geri çevirdiği gibi Şeyhülislâm Hâmid Efendi’den boşalan şeyhülislâmlık görevini de kabul etmedi. Ömrünün geri kalan kısmını eğitim ve öğretim faaliyetleriyle geçirdi; aralarında Şeyhülislâm Sun‘ullah Efendi’nin de bulunduğu birçok âlim yetiştirdi. Bütün kitaplarını Fâtih Kütüphanesi’ne bağışlayan Fudayl Çelebi İstanbul’da vefat etti ve babasının Zeyrek’teki kabrinin yanına defnedildi. İbnü’l-İmâd, 937’de (1530-31) ölen âlimler arasında saydığı Fudayl Çelebi’nin biyografisini verirken İbnü’l-Hanbelî’den naklen 960 (1553) ve 961 (1554) yıllarında Bağdat ve Halep kadılığı görevlerinde bulunduğunu kaydetmektedir (Şeẕerât, VIII, 223). İbnü’l-İmâd’ın yanlışını tekrarlayan Kehhâle, Fudayl el-Aksarâyî ve Fudayl el-Cemâlî şeklinde vefat tarihleri farklı olan iki ayrı kişiden bahsetmektedir (Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 77). Serkîs ise Fudayl Çelebi’nin ölüm tarihi olarak babasının vefat tarihini (932/1525-26) vermektedir (Muʿcem, I, 712).

Eserleri. 1. Âdâbü’l-evṣıyâʾ. Bazı kaynaklarda Edebü’l-evṣıyâʾ adıyla da geçen eser, başta vasiyet olmak üzere çeşitli muâmelât konularının otuz fasıl halinde incelendiği bir fıkıh kitabıdır. Eser bazı kaynaklarda (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 45; Osmanlı Müellifleri, I, 320; Brockelmann, GAL, II, 568) Zenbilli Ali Efendi’ye nisbet edilmekteyse de çeşitli nüshalarında kitabın Fudayl Çelebi’ye ait olduğu bildirilmektedir (Âdâbü’l-evṣıyâʾ, Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 416/2, vr. 114^a). Bilhassa Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki bir başka nüshada (Cârullah Efendi, nr. 572) bizzat Cârullah Efendi eserin Fudayl Çelebi tarafından kaleme alındığını tasrih etmiş (vr. 1^a), ayrıca kitabın başında (vr. 2^b) ve sonunda (vr. 90^a) onun Fudayl Çelebi’ye aidiyeti belirtilmiştir. Eserin mukaddimesinde müellifin onu Mekke kadılığı sırasında kaleme aldığını belirtmesi de kitabın Fudayl Çelebi’ye ait olduğunu göstermektedir. Âdâbü’l-evṣıyâʾ Bedreddin Simâvî’nin Câmiʿu’l-fuṣûleyn’inin kenarında basılmıştır (Kahire 1300, II, 81-358).

2. eḍ-Ḍamânât fi’l-fürûʿ. Hanefî fıkhına dair dört ciltlik bir eser olup 984’te (1576) tamamlanmıştır (Süleymaniye Ktp., Hâlet Efendi, nr. 129; Esad Efendi, nr. 812; Cârullah Efendi, nr. 814).

3. Risâletü’l-veẓâʾif fi’n-naḥv. Eser İbrâhim ez-Zübeyrî tarafından şerhedilmiştir.

4. ʿAvnü’r-râʾiḍ. Ferâiz ilmine dair olup yine müellif tarafından hazırlanan Ṣavnü’l-fârıḍ fi’l-uṣûl ilâ medâriki ʿAvni’r-râʾiḍ (Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1104/2, 1107/4) adlı bir şerhi vardır (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, II, 573; Suppl., II, 645).

Fudayl Çelebi’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Mesâʾilü’l-evṣıyâʾ, Ecvibe ʿalâ Câmiʿi’l-fuṣûleyn, Tenvîʿu’l-vuṣûl ilâ ʿilmi’l-uṣûl, İʿânetü’l-fârıż fî taṣḥîḥi vâḳıʿâti’l-ferâʾiż, Taʿlîḳāt ʿalâ Ṣaḥîḥi’l-Buḫârî, el-Vâfiye fî muḫtaṣari’l-Kâfiye.

BİBLİYOGRAFYA

Fudayl Çelebi, Âdâbü’l-evṣıyâʾ, Süleymaniye Ktp., Yenicami, nr. 416/2, vr. 114^a; Cârullah Efendi, nr. 572, vr. 1^a, 2^b, 90^a; a.e. (Bedreddin Simâvî, Câmiʿu’l-fuṣûleyn içinde), Kahire 1300, II, 81, 358.

Mecdî, Şekāik Tercümesi, s. 308.

Atâî, Zeyl-i Şekāik, s. 18, 33, 39, 113, 129, 135, 240, 243, 246, 259, 275-278, 453, 459, 505, 529, 553.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 45, 503, 554; II, 1087, 1180, 1248, 1373, 2016.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VIII, 223.

Sicill-i Osmânî, IV, 24.

Osmanlı Müellifleri, I, 320-321.

Serkîs, Muʿcem, I, 210, 712.

Brockelmann, GAL, II, 568, 573; Suppl., II, 641, 645.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 822.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 360.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VIII, 77.

Danişmend, Kronoloji², V, 118-120.

R. C. Repp, The Müfti of Istanbul, Oxford 1986, s. 199, 244, 304.

M. Cavid Baysun, “Cemâlî”, İA, III, 88.