GAFFÂRÎ

GAFFÂRÎ (Ahmed b. Muhammed-i Gaffârî-i Kazvînî; ö. 975/1567) İranlı edip ve tarihçi.

Muhtemelen 900 (1494-95) yılında Kazvin’de doğdu. VII. (XIII.) yüzyıldan beri tanınan münevver bir aileye mensuptur. Ünlü Şâfiî fakihi ve el-Ḥâvi’ṣ-ṣaġīr müellifi Abdülgaffâr b. Abdülkerîm el-Kazvînî (ö. 665/1266) onun atalarındandı. Gaffârî nisbesini Abdülgaffâr’dan alır. Bazı âlimler, Gaffârî ailesinin sahâbeden Ebû Zer el-Gıfârî’den geldiğini ileri sürerek nisbeyi Gıfârî şeklinde kaydetmişlerdir. Aslen Sâveli olan ailesinin Gaffârî’den en az 300 yıl önce Kazvin’e gelip yerleştiği anlaşılmaktadır. Zira VII. (XIII.) yüzyıldan itibaren bu aileden Kazvînî nisbesini taşıyan beş kişi Kazvin’de kadılık görevinde bulunmuştur.

Gaffârî’nin aynı zamanda şair olan ve şiirlerinde Visâlî mahlasını kullanan babası Muhammed Rey’de kadı olup Safevî şehzadelerinden Mirza Şah Hüseyin ile münasebeti vardı. Çocukluk ve öğrenim dönemleri hakkında bilgi bulunmayan Gaffârî’nin eserleri ve üstlendiği görevlerden çok iyi bir tahsil gördüğü anlaşılmaktadır. Gaffârî de babası gibi kadılık yapmış ve yine onun gibi Safevî hükümdar ve şehzadeleriyle yakın ilişkiler içinde olmuştur. Kâşân’a yaptığı bir seyahatte meşhur şair Muhteşem-i Kâşânî ile tanıştı. Hayatının sonuna doğru hac farîzasını ifa etti ve dönüşte Deybül’e (Hindistan) gitti. Hintliler arasındaki şöhretine bakarak onun burada bir süre kaldığı söylenebilir. Deybül’de vefat eden Gaffârî’nin bazı kaynaklarda 905 (1499) veya 965 (1557) yılında öldüğü zikredilirse de bu doğru değildir. Zira eserlerinden birini 959’da (1552), diğerini de 972’de (1565) tamamlamıştır.

Hint tezkirecilerinden bir kısmının Hint âlimlerinden saydığı Gaffârî’yi çağdaşları ve daha sonraki dönemde yaşayanlar iyi bir edebiyatçı, âlim, hattat ve münşî olarak överler; ancak onun şiirlerinden sadece bir beyit naklederler.

Eserleri. 1. Nigâristân (Târîḫ-i Nigâristân). 959’da (1552) tamamlayıp Şah I. Tahmasb’a ithaf ettiği bu eser bazı tarihî hikâye ve olayları ihtiva eder. Altıparmak Mehmed Efendi kitabı Nüzhet-i Cihân ve Nâdire-i Zamân (Nigâristân Tercümesi) adıyla Türkçe’ye çevirmiştir (Süleymaniye Ktp., Reîsülküttâb Mustafa Efendi, nr. 773; Yenicami, nr. 907). Nigâristân 1829 ve 1859’da Bombay’da basılmış, ayrıca Murtazâ Müderris-i Gîlânî tarafından Târîḫ-i Nigâristân adıyla neşredilmiştir (Tahran 1404).

2. Cihânârâ. Nüsaḫ-i Cihânârâ olarak da bilinen bu eser, İslâm öncesi dönemden 972 (1565) yılına kadar gelen muhtasar bir umumi tarih olup bir “unvan” ve üç “nüsah”tan ibarettir. Unvanda dünyanın yaratılışından ve peygamberlikten, birinci nüsahta peygamberler ve on iki imamdan, ikincisinde İslâm öncesi ve İslâmî dönemdeki hükümdarlardan, üçüncüsünde ise Safevîler’den bahsedilir. Pîşdâdîler, Keyânîler ve Sâsânîler’le ilgili bölümler İngilizce çevirileriyle birlikte Epitome of the Ancient History of Persia adıyla W. Ouseley tarafından Londra’da (1799), Altın Orda ile ilgili bölüm ise Rusça tercümesiyle birlikte Sbornik materialov adı altında Leningrad’da (1941) neşredilmiştir. Eserin tamamı Hasan-ı Nerâkī tarafından Tahran’da yayımlanmıştır (1342 hş.).

BİBLİYOGRAFYA

Gaffârî, Cihânârâ (nşr. Hasan-ı Nerâkī), Tahran 1342 hş., s. 4.
Sâm Mirza, Tuḥfe-i Sâmî (nşr. Rükneddin Hümâyûn Ferruh), Tahran 1346 hş., s. 121.
Emîn-i Ahmed-i Râzî, Heft İḳlîm, Tahran, ts. (İntişârât-ı İlmî), III, 178.
Bedâûnî, Münteḫabü’t-tevârîḫ, Kalküta 1829, III, 185.
Lutf Ali Beg, Âteşkede-i Âẕer (nşr. Ca‘fer-i Şehîdî), Tahran 1337 hş., s. 228.
Sıddîk Hasan Han, Şemʿ-i Encümen, Kalküta 1292, s. 57.
J. von Hammer, Geschichte der schönen Redekünste Persiens, Wien 1818, s. 307-309.
Rahman Ali Sâhib, Teẕkire-i ʿUlemâ-yı Hind, Leknev 1914, s. 18.
Storey, Persian Literature, I/1, s. 114-116.
Neşriyye-i Kitâbḫâne-i Merkezî Dânişgâh-ı Tahrân, Tahran 1339 hş., s. 144, 167.
M. Takī Dânişpejuh, Fihrist-i Nüsḫahâ-yı Ḫaṭṭî-yi Kitâbḫâne-i Dânişkede-i Edebiyyât-ı Tahrân, Tahran 1339 hş., s. 195, 523.
Hasan-ı Nerâkī, Muḳaddime-i Târîḫ-i Cihânârâ, Tahran 1343 hş., s. H, Z, D, C, T.
H. M. Elliot – J. Dowson, History of India, Lahor 1976, II, 504; IV, 298-300.
Nefîsî, Târîḫ-i Naẓm u Nes̱r, I, 354.
a.mlf., “G̲h̲affārī”, EI² (Fr.), II, 1017.
Murtazâ Müderris-i Gîlânî, Muḳaddime-i Târîḫ-i Nigâristân, Tahran 1404.
Cl. Huart, “Gaffârî”, İA, IV, 706.

Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 280-281 numaralı sayfalarda yer almıştır.