GAFÛRÎ, Mecid

1 Ağustos 1880’de Başkırdistan’ın Sterlitamak bölgesine bağlı Jilem-Karan köyünde doğdu. İlk tahsilini köyün öğretmeni olan babası Nurgani’den yaptı. Ortaokul seviyesindeki öğrenimi için Üteş köyünde bulunan medreseye devam etti. Daha sonra Troiski’deki Resûliye Medresesi’nde okudu. 1901’de Kazak ve Kırgız bölgelerinde öğretmenlik yaptı. 1905 yılında İj-Bubi Medresesi’ne girdi, ancak burada okuyamadan aynı yıl Kazan’daki Muhammediye Medresesi’ne devam etti. Gafûrî hayatını kazanmak için çeşitli işlerde çalıştı ve bu sebeple Tatar, Başkırt, Kazak ve Kırgızlar’ı yakından tanıma imkânı buldu. 1911’de Milletke Mehebbet adlı şiir kitabı Çarlık tarafından toplatıldı ve Gafûrî sıkı bir takibata uğradı. Aynı yıl başladığı Şarık Matbaası’ndaki işinde ihtilâle kadar çalıştı. 1923’te Sovyetler Birliği tarafından kendisine Başkırdistan halk şairi unvanı verildi. Özellikle Tatar ve Başkırtlar’ın en sevilen şairlerinden biri olarak hayatının büyük bir kısmını Ufa’da geçiren Gafûrî 28 Ekim 1934’te burada öldü.

Gafûrî ilk yazılarını Çağatay ve Kazak edebiyatlarının etkisiyle yazdı. Özellikle Kazak şair Akmolla’nın tesiri altında yazdığı ilk şiirleri sade ve basit dörtlüklerden oluşuyordu. Bu çalışmalarıyla Başkırt-Tatar edebiyatına yeni bir tarz getirdi. Daha sonraki makale ve şiirlerini ise Tatarca olarak kaleme aldı ve şiirlerinde aruz veznini kullandı. Gafûrî’nin şiir, hikâye, tiyatro, opera, roman ve makaleleri Tercüman, Yoldız, Kazan Mohbiri, İrek, Bizniñ Yul, Hukuk ve Hayat, Başkırdistan, Şarık Yarlıları, Anğ, Tataristan, Sovyet Edebiyatı gibi o dönemin en önemli gazete ve dergilerinde yayımlandı.

Mecid Gafûrî, Tatar edebî dilinin ortaya çıkmasında Abdullah Tokay gibi kişilerle beraber önemli rol oynamış bir yazardır. Aynı şekilde Başkırtlar’ın da en önde gelen şair ve yazarları arasında kabul edilir. 1917 Sovyet Bolşevik İhtilâli içinde yaşamış bir yazar olduğundan ihtilâlin bütün sıkıntıları eserlerine yansımıştır. İhtilâlden önce yazdığı eserlerinde daha çok İslâmî ve millî temaları işlemişti. Millî edebiyat geleneğine bağlı kaldığı ve millî kültüre önem verme, millî hamle yapma, bağımlılıktan kurtulmanın gerekliliği gibi konuları ele aldığı bu dönemde İslâm âlemini haşmetli mazisine sahip çıkmaya çağırdığı görülmektedir. Ayrıca adaletsizlik ve haksızlıkla mücadele, açlık, yoksulluk, sefalet, çarlık rejiminin insanlara uyguladığı baskı, yıldırma ve asimilasyon politikası, bağımsızlığa duyulan özlem, müslümanların geleceğine beslenen ümit bu dönem eserlerindeki belli başlı temalardır.

Mecid Gafûrî 1917 İhtilâli’nde ve daha sonraki yıllarda toplumsal konuları işleyen bir Sovyet halk şairi olarak görünmektedir. Gafûrî’nin bu dönemde yazdığı birçok şiir ihtilâlciler tarafından elden ele dolaştırıldı. Özellikle “İşçi Poemi”, Tataristan Cumhuriyeti ile Tatarca konuşan diğer bölgelerde halka dağıtıldı, “Gızıl Bayrak”, “Azatlık Günleri” gibi şiirleri Âzerî Türkçesi’ne nakledildi. “Red-Banner” adlı şiir albümü devrimci Başkırt lirik edebiyatının başlangıcı ve ana eseri olarak kabul edildi. Ancak Gafûrî’nin bu dönemde yazdıklarına bakarak onun dinden çıktığı ileri sürülmüştür. Hayat Merdivenleri ve Kara Yüzler adlı romanları ile Yoksanmış Tanrı (yok sayılan Tanrı) ve Lenin için yazdığı Ul Ülmegendir (o ölümsüzdür) adlı şiir kitapları onun dinsizliğini ispat için gösterilen en önemli delillerdir. Müellif Hayat Merdivenleri’nde cihada karşı çıkmış, Kara Yüzler’de ise gayri meşrû bir hayatı tasvip etmiştir. Ayrıca Gafûrî’nin son zamanlarda yazdığı eserler ihtilâlde ve ihtilâl sonrasında Sovyetler tarafından tamamen propaganda için kullanılmıştır. 22 Haziran 1930’da Kazan’da sahneye konan “İşçi” adlı operası Sovyet Rus yönetimi ileri gelenlerinin büyük takdirlerini toplamıştır.

Gafûrî’nin bütün eserleri beş cilt halinde yayımlanmıştır. Ancak bunlar 1980 yılında Kazan’da Eserler, Mecit Gafuri adıyla iki cilt halinde yeniden basılırken İnsan Yiyenler Poeması gibi birçok eseri bu yeni neşre dahil edilmemiştir. Gafûrî’nin önemli eserleri şunlardır: Fakirlik Belen Ütken Tereklek (Troitsk 1898), Seber Timer Yuli (Orenburg 1904), Yaş Gomerem (Kazan 1906), Milletke Mehebbet (Ufa 1907), Şigır Mecmuaları (Ufa 1909), Zamanın Şigırlerı (Ufa 1909), Şigırler (Kazan 1909), İke Çeben (Ufa 1911), Agıydel Buyenda (Ufa 1911), Tormış Baskıçları (Ufa 1911), Yarlılar Yaki Öydeş Hatın (Ufa 1911), Muñ ve Zar (Ufa 1911), Emsal (Kazan 1912), Yoksanmış Tanrı (Kazan [?] 1915), Kara Yüzler (Ufa 1917), Eşçe (Ufa 1919), Ul Ülmegendir (Kazan [?] 1927), Şapırnen Altın Priiskasında (Ufa 1929).

BİBLİYOGRAFYA

Temurbek Devletşin, Sovyet Tataristanı, Ankara 1981, s. 417, 431, 437, 488.

Nadir Devlet, Rusya Türklerinin Millî Mücadele Tarihi (1905-1917), Ankara 1985, s. 167, 168, 172.

Mehmet Mehdiyev, Edebiyat ve Gerçek, Kazan 1987, s. 1-29.

Galimcan Gilmanov, Edebi Miras, Kazan 1991, s. 52-72.

“Doğumunun 90. Yılı Dolayısıyla Mecid Gafûrî”, Kazan, sy. 2, Kazan 1970, s. 29-32.

Z. Velidi Togan, “G̲h̲afūrī, Med̲j̲īd”, EI² (İng.), II, 995.

GSE, III, 50.

Azerbaycan Sovet Ensiklopediyası, Bakü 1976, III, 101.

“Gafûrî, Mecîd”, TDEA, III, 268.