GASSÂNÎ, Ebû Ali

Muharrem 427’de (Kasım 1035) Kurtuba (Córdoba) yakınlarındaki Ceyyân’da (Jaén) doğdu. Ailesi Kurtuba’daki Zehrâ şehrine mensup olmakla beraber babası, Berberîler’in çıkardığı karışıklıkta buradan kaçarak 400 (1009) yılında Ceyyân’a gidip yerleşmiştir. Yemen’deki Gassân kabilesine nisbetle Gassânî diye anılan Ebû Ali on yedi yaşında hadis tahsiline başladı. Aralarında devrin tanınmış muhaddislerinden İbn Abdülber en-Nemerî, Ebü’l-Velîd el-Bâcî ve İbnü’d-Delâî’nin de (İbn Dilhâs) bulunduğu Endülüslü hocalardan okudu. Hakem b. Muhammed b. Hakem el-Cüzâmî’den 100 civarında, İbn Abdülber en-Nemerî’den yirmi beş, İbnü’l-Hazzâ diye tanınan Ahmed b. Muhammed b. Yahyâ’dan on üç, muhaddis ve fakih Ebü’l-Kāsım Hâtem b. Muhammed et-Trablusî et-Temîmî’den on, Kurtuba müftüsü Ebû Abdullah Muhammed b. Attâb el-Endelüsî’den sekizden fazla kitap okuyup bunları rivayet etme yetkisi aldı. Kendisinden de İbn Sükkere diye tanınan hadis, fıkıh ve kıraat âlimi Ebû Ali es-Sadefî, tabip ve şair Ebü’l-Alâ Zühr b. Abdülmelik el-İyâdî el-İşbîlî, müfessir ve fakih Ebû Muhammed Abdülhak b. Gālib el-Muhâribî gibi meşhur âlimler hadis öğrendi. İcâzet verdiği talebeleri arasında Kādî İyâz da yer alır (el-Ġunye, s. 139). Devrinin en tanınmış hadis hâfızlarından biri olan Gassânî kuvvetli Arapça’sıyla, üstün lugat, edebiyat, şiir, ensâb ve ricâlü’l-hadîs bilgisiyle şöhret buldu. Kurtuba’nın büyük camisinde hadis dersi verir, şehrin âlim ve fakihleri bu dersleri takip ederdi. Bu sebeple Kurtubalı muhaddislerin reisi diye anıldı. Hocası İbn Abdülber el-İstîʿâb adlı eseriyle ilgili olarak ona vasiyette bulunmuş, bu eserde adı geçmeyen bir sahâbîye rastladığı takdirde onu derhal kitabına kaydetmesini istemiştir. Gassânî’nin pek çok kitabı tashih ettiği de bilinmektedir. Ebû Ali el-Gassânî 12 Şâban 498’de (29 Nisan 1105) vefat etti ve Rabat Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. 1. Taḳyîdü’l-mühmel ve temyîzü’l-müşkil. Ṣaḥîḥ-i Buḫârî ile Ṣaḥîḥ-i Müslim’deki yazılışları aynı, okunuşları farklı (mü’telif ve muhtelif) râvi isimleri, nisbe, lakap ve künyelerle yanlış anlaşılabilecek kelimelere dair olan eser, tasnif tarzı ve muhtevası itibariyle aynı konuda daha önce yazılanlardan farklıdır. Eserin değerini takdir ederek ensâba ve Ṣaḥîḥayn’a dair çalışmalarında ondan büyük ölçüde faydalanan âlimler arasında Mâzerî, Kādî İyâz, Abdülkerîm b. Muhammed es-Sem‘ânî, İbn Kurkūl, Ebû Mûsâ el-Medînî, İbnü’s-Salâh eş-Şehrezûrî, Nevevî ve İbn Hacer el-Askalânî zikredilebilir. Kitap dört bölümden meydana gelmektedir. Birinci bölümde isim, künye ve nisbelerdeki mü’telif ve muhtelif kelimelerle benzer olanlar (müştebih) ele alınmaktadır. İkinci bölüm, Ṣaḥîḥayn râvilerinin Buhârî ile Müslim’den rivayetleri sırasında senedlerde yaptıkları bazı hataları ihtiva etmektedir. Üçüncü bölümde Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’deki rivayet yanlışları zikredilmektedir. Bu yanlışlarla Ṣaḥîḥayn müelliflerinin ve hocalarının ilgisi bulunmadığını, bunların daha sonraki râvilere ait olduğunu belirten müellif, ikinci ve üçüncü bölüme et-Tenbîh ʿale’l-evhâmi’l-vâḳıʿa fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn min ḳıbeli’r-ruvât adını vermiştir. Eserin Ṣaḥîḥ-i Buḫârî’ye dair üçüncü bölümünde (Taḳyîdü’l-mühmel’in beşinci ve altıncı cüzü) senedlerin muhtelif rivayet şekilleri tesbit edilmekte ve bunların 135’inde râvilerin yaptığı hatalar gösterilmektedir. Bu bölüm Beyazıt Devlet, Dımaşk Mektebetü’l-Esed ve Bağdat Mektebetü’l-evkāf’taki nüshalarından (aş.bk.) faydalanılmak suretiyle Mehmed Sâdık Aydın tarafından et-Tenbîh ʿale’l-evhâmi’l-vâḳıʿa fi’ṣ-Ṣaḥîḥayn min ḳıbeli’r-ruvât “ḳısmü’l-Buḫârî” adıyla Câmiatü’l-İmâm Muhammed b. Suûd’da yüksek lisans tezi olarak hazırlanıp yayımlanmıştır (Riyad 1407/1987). Dördüncü bölüm Ṣaḥîḥayn’daki lakaplarla ilgilidir. Gassânî, daha önce aynı konuda eser veren Dârekutnî ve Ebû Mes‘ûd ed-Dımaşkī gibi müelliflerin görüşlerinden faydalanmış, senedlerde onların farketmediği bazı hatalara işaret etmiştir. Taḳyîdü’l-mühmel bu adla Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Hamidiye, nr. 239, vr. 183-234), Kitâbü meʾtelefe ḫaṭṭuhû va’ḫtelefe lafẓuhû min esmâʾi ruvâti’ṣ-Ṣaḥîḥayn ismiyle Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde (nr. 1211, vr. 1^b-101^a) kayıtlı bulunmakta, devamı Kitâbü’t-Tenbîh ʿale’l-evhâmi’l-vâḳıʿa fi’l-Müsnedeyni’ṣ-Ṣaḥîḥayn (vr. 101^b-143^a), lakaplara dair kısmı ise Kitâbü’l-Elḳāb fi’l-Müsnedeyn (vr. 165^a-179^a) adıyla aynı mecmuada yer almaktadır. Eserin San‘a el-Mektebetü’l-âmme (Mustalah, nr. 10) ve el-Mektebetü’l-Mahmûdiyye (nr. 274), Dımaşk Mektebetü’l-Esed (el-Mektebetü’l-Osmâniyye er-Rızâiyye, nr. 242), Bağdat Mektebetü’l-evkāf (nr. 1060) ve Patna Mektebetü Hüdâbahş’ta da (nr. 89) nüshaları mevcut olup ilk dört cüzü Muhammed İdrîs Zübeyr ve Ferhat Nesîm Hâşimî tarafından neşre hazırlanmaktadır.

2. Kitâbü’t-Taʿrîf bi’ş-şüyûḫ. Eser bu adla Beyazıt Devlet (nr. 1211, vr. 143^a-164^b) ve Tesmiyetü şüyûḫi Ebî Dâvûd Süleymân es-Sicistânî adıyla Süleymaniye (Lâleli, nr. 2089, vr. 74-98; ayrıca bk. Max Weisweiler, Istanbuler Handschriftenstudien Zur Arabischen, İstanbul 1937, nr. 95) kütüphanelerinde kayıtlı bulunmakta, adının Şüyûḫu Ebî Dâvûd fî muṣannefih olduğu da ileri sürülmektedir (Muhammed İdrîs Zübeyr – Ferhat Nesîm Hâşimî, s. 384).

3. el-Künâ ve’l-elḳāb (Brockelmann, GAL, I, 454; Suppl., I, 629).

Ebû Ali el-Gassânî’nin bunlardan başka hocası İbn Abdülber en-Nemerî’nin el-İstîʿâb’ı üzerine bir zeyli, İbnü’l-Faradî’nin Târîḫu ʿulemâʾi Endelüs adlı eserinden edebiyatla ilgilenen hadis hâfızlarına dair bir seçme cüzü, “lâ tezâlü tâ’ifetün min ümmetî ‘ale’l-hak” hadisine dair bir cüzü, ayrıca kendi kitaplarına dair el-Fihrist adlı bir eseri bulunduğu belirtilmektedir (Muhammed İdrîs Zübeyr – Ferhat Nesîm Hâşimî, XXVI/1-2, s. 384).

BİBLİYOGRAFYA

Ebû Ali el-Gassânî, et-Tenbîh ʿale’l-evhâm (nşr. M. Sâdık Aydın), Riyad 1407/1987, nâşirin önsözü, s. 11-61.

Kādî İyâz, el-Ġunye (nşr. Mâhir Züheyr Cerrâr), Beyrut 1402/1982, s. 138-140, 229.

İbn Hayr, Fehrese, s. 198, 220, 222, 235, 425.

İbn Beşküvâl, eṣ-Ṣıla, I, 142-144.

Dabbî, Buġyetü’l-mültemis, [baskı yeri yok] 1967 (Dârü’l-kitâbi’l-Arabî), s. 265-266.

Yâkūt, Muʿcemü’l-büldân, II, 195.

İbnü’l-Ebbâr, el-Muʿcem fî aṣḥâbi’l-Ḳāḍî eṣ-Ṣadefî (nşr. İbrâhim el-Ebyârî), Beyrut 1410/1989, s. 86-88.

İbn Hallikân, Vefeyât, II, 180.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, IX, 148-151.

İbn Ferhûn, ed-Dîbâcü’l-müẕheb, I, 332-333.

Makkarî, Ezhârü’r-riyâż (nşr. Saîd Ahmed A‘râbî v.dğr.), Rabat 1398-1400/1978-80.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, II, 887-888, ayrıca bk. İndeks; III, 31.

Brockelmann, GAL, I, 454; Suppl., I, 629.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), II, 255.

Muhammed İdrîs Zübeyr – Ferhat Nesîm Hâşimî, “el-Ġassânî; aḥadü aʿlâmi Ḳurṭubâ”, ed-Dirâsâtü’l-İslâmiyye, XXVI/1-2, İslâmâbâd 1412/1991, s. 371-409.