Müellif eserin kısa önsözünde, bu kitabını Nihâyetü’d-dirâyât fî esmâʾi ricâli’l-ḳıraʾât adlı diğer bir eserinden kısaltarak yazdığını, esere Ebû Amr ed-Dânî ile Zehebî’nin kitaplarında bulunan kurrâyı aldığını ve bir o kadar da ilâvede bulunduğunu kaydetmektedir. Müellifin adlarını vermediği iki kaynak, Dânî’nin Ṭabaḳātü’l-ḳurrâʾ ve’l-muḳriʾîn’i ile Zehebî’nin Maʿrifetü’l-ḳurrâʾi’l-kibâr isimli eserleridir.
3955 kurrâ ve hâfızın tanıtıldığı Ġāyetü’n-Nihâye’de şahıslar, esas isimleri alfabetik sıraya konulup sıra numarası verilerek dizilmiştir. Ayrıca her harfin sonunda tanıtılan kişilerin meşhur olan künye, nisbe ve lakapları kaydedilerek yanlarına isimleri yazılmış ve böylece eserdeki esas yerlerine atıfta bulunulmuştur. Bazı kişiler hakkında sadece bu kısımda asıl sıra numarası devam ettirilerek kısa bilgiler verilmiştir.
Eserde yer alan şahısların genelde ismi, nisbesi, künyesi ve lakabı, hayatı ve şahsiyeti, kıraatini kimlerden aldığı, hocaları, talebeleri, varsa eserleri zikredilmekte; bazan da o kişiyle ilgili kıssalara, hakkında söylenenlere ve onun öğütlerine yer verilmektedir. Ayrıca bu kişilerin meşhur kıraat kitaplarında adları geçiyorsa buna da işaret edilmektedir. Bunlardan müellifin kendi eseri olan en-Neşr ”ن“, Dânî’nin et-Teysîr’i ”ت“, aynı müellifin Câmiʿu’l-beyân’ı ”ج“, Hüzelî’nin el-Kâmil’i ”ك“, Sıbtu’l-Hayyât’ın el-Mebhec’i ”مب“, İbn Sivâr el-Bağdâdî’nin el-Müstenîr’i ”س“, Muhammed b. Hüseyin el-Vâsıtî’nin el-Kifâyetü’l-kübrâ’sı ”ف“, Ebü’l-Alâ el-Hemedânî’nin Ġāyetü’l-iḫtiṣâr’ı ”غا“ rumuzuyla gösterilmiş; kurrâ isimleri bu eserlerin bazılarında ortaklaşa geçiyorsa o eserlerin rumuzları, tamamında geçiyorsa ”ع“ işareti konulmuştur. Müellif bazan kaynaklarda gördüğü hatalara da işaret etmiştir.
Kendi alanının en önemli kitaplarından biri sayılan eser, Gotthelf Bergsträsser tarafından Beyazıt Devlet Kütüphanesi’nde kayıtlı nüsha (nr. 234) esas alınarak Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’deki iki nüsha ile (Tarih, nr. 1616, 1647) karşılaştırılmak suretiyle geniş bir indeksle birlikte yayımlanmıştır (I-II, Kahire 1351-1353/1932-1935). Bergsträsser’in ölümü üzerine eserin son altı formasını Otto Pretzl neşre hazırlamıştır.
BİBLİYOGRAFYA
İbnü’l-Cezerî, Ġāyetü’n-Nihâye, I, 3.
Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1105.
Brockelmann, GAL Suppl., II, 277.
Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 274-275.
Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Mekke 1983, s. 206.
Ali Şevvâh İshak, Muʿcemü muṣannefâti’l-Ḳurʾâni’l-Kerîm, Riyad 1404/1984, IV, 104.
Maʿa’l-Mektebe, s. 133.
F. Krenkow, “Lexicon of Qur’ân-Readers”, IC, XI (1937), s. 283.
Moh. Ben Cheneb, “İbnülcezerî”, İA, V/2, s. 851.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 414 numaralı sayfada yer almıştır.