GAZANFER et-TEBRÎZÎ

Hayatı hakkında bilgi yoktur. Nisbesinden Tebrizli olduğu anlaşılmakta, doğum tarihi ise bilinmemektedir. Ancak XII. yüzyılın sonlarında doğduğu söylenebilir. Çünkü İbn Hebel diye tanınan Mühezzebüddin Ebü’l-Hasan Ali b. Ahmed b. Ali el-Bağdâdî’nin (ö. 610/1213) el-Muḫtâr fi’ṭ-ṭıbb’ının dört ciltlik bir nüshasını (Süleymaniye Ktp., Fâtih, nr. 3620) 610 yılında Sivas’ta istinsah eden Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed ile Fahreddin Ebû İshak İbrâhim b. Muhammed Gazanfer’in aynı kişi olması muhtemeldir. İbn Sînâ’nın Envârü’l-efkâr adlı eserinin, en tanınmış öğrencisi Behmenyâr b. Merzübân tarafından yazılan on iki fasıl halindeki tenkidinin Süleymaniye Kütüphanesi’nde kayıtlı bulunan bir nüshası da (Pertev Paşa, nr. 617) yine Gazanfer et-Tebrîzî diye tanınan Hakîm Fahrü’l-hak ve’d-dîn’in istinsah ettiği bir nüshadan çekilmiştir (Şeşen, Nevâdirü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye, III, 128). Ferîdûn-i Sipehsâlâr’ın Risâle: Mevlânâ ve Etrafındakiler isimli eserinde, Mevlânâ’nın ölümü sırasında (672/1273) Ekmeleddin en-Nahcuvânî ile birlikte baş ucundan ayrılmadığını söylediği Gazanfer adlı tabip Gazanfer et-Tebrîzî’dir.

Gazanfer et-Tebrîzî, Huneyn b. İshak’ın el-Mesâʾil fi’ṭ-ṭıb li’l-müteʿallimîn adlı eserine Ḥâṣılü’l-Mesâʾil adıyla bir ihtisar yazmıştır. Eserin, Keyhusrev b. Fethullah el-Attâr el-Mütetabbib tarafından 858’de (1454) istinsah edilen iki nüshası Süleymaniye Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Ayasofya, nr. 3555/4, vr. 147^b-154^a; Fâtih, nr. 5300/5, vr. 321-348; Brockelmann, GAL, I, 650; Sezgin, III, 251; Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 210). Bunlardan Ayasofya nüshasının başında Gazanfer et-Tebrîzî için “Efdalü’l-müteahhirîn Fahrü’l-hak ve’d-dîn Ebû İshak İbrahim b. Muhammed el-Ma‘rûf bi-Gazanfer et-Tebrîzî” denilmek suretiyle onun son zamanlarda gelen tabiplerin en üstünü olduğu vurgulanmaktadır. Gazanfer et-Tebrîzî bu çalışmasında Huneyn b. İshak’ın el-Mesâʾil’ini, tertibinde ve muhtevasında herhangi bir değişiklik yapmadan ihtisar etme işini bitirince, örneklerin çok olduğunu ve metnin daha fazla kısaltılması gerektiğini görüp yeni başlayan öğrencilerin anlayamayacağı endişesiyle eseri fazlalıklarını atıp faydası az örneklerini çıkarmak suretiyle tekrar özetlemiştir. Kitap nabız, bevl, diş sağlığı ve humma gibi konulardan bahsetmektedir.

Bîrûnî (ö. 453/1061 [?]), Ebû Bekir er-Râzî’nin eserlerinin fihristini tertip ederken buna 1037 yılına kadar yazdığı kendi 113 kitabını da eklemiş ve bu fihristin bir nüshası Gazanfer et-Tebrîzî tarafından bizzat kaleme aldığı şerh ile birlikte (Ünver, s. 93) istinsah edilmiştir. Bu yazmanın bir sureti, E. Sachau tarafından tercüme ve neşredilen el-Âs̱ârü’l-bâḳıye’ye, Bîrûnî’nin 1037’den sonraki on iki yıl içerisinde yazdığı eserlerin isimleriyle beraber eklenmiştir (İA, II, 639). Yine Bîrûnî’nin eṣ-Ṣaydele’sinin 1927 yılında Zeki Velidi Togan tarafından bulunarak ilim âlemine tanıtılan tek nüshasını da (Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Kurşunluoğlu, nr. 149) 678 (1280) yılı sonunda Gazanfer et-Tebrîzî istinsah etmiştir (a.g.e., II, 642). Gazanfer et-Tebrîzî bu kitabın ferağ kaydında eseri yalnız istinsah etmekle kalmadığını, içindeki pek çok yanlışlığı düzeltmeye çalıştığını ve mevcut fahiş hataların ya müellifin yazıcısından veya bir başkasından geldiğini söylemektedir (vr. 134^a).

BİBLİYOGRAFYA

Gazanfer et-Tebrîzî, Fihristü âs̱ârı Ebû Bekr er-Râzî maʿa şerḥih, Bibliotheek Leiden, nr. Or. 133.

Ferîdûn-i Sipehsâlâr, Risâle: Mevlânâ ve Etrafındakiler (trc. Tahsin Yazıcı), İstanbul 1977, s. 113-114.

Bîrûnî, eṣ-Ṣaydele fi’ṭ-ṭıb, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Kurşunluoğlu, nr. 149, vr. 134^a.

A. Süheyl Ünver, Selçuk Tababeti, Ankara 1940, s. 93.

Brockelmann, GAL, I, 650; Suppl., I, 367, 872.

Sezgin, GAS, III, 251.

Şeşen, Fihrisü maḫṭûṭâti’ṭ-ṭıbbi’l-İslâmî, s. 210.

a.mlf., Nevâdirü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebâti Türkiyâ, Beyrut 1402/1982, III, 128.

Ahmed Hulusi Köker, “Selçuklular Devrinde Hekimler”, Selçuklular Devrinde Kültür ve Medeniyet, Kayseri 1992, s. 15.

Zeki Velidi Togan, “Bîrûnî”, İA, II, 639, 642.