Eserin müellifi, muhtemelen XV. yüzyılın son çeyreğinde doğan ve bahriyeden yetişen, 1525’te yazılmış olan Kitâb-ı Bahriyye’nin telifinde görev alan, daha sonra Kaptanıderyâ Barbaros Hayreddin Paşa’nın hizmetine giren Murâdî mahlaslı şair Seyyid Murad’dır. Hammer’in eserin yazarı olarak Sinan Çavuş’u göstermesi (V, 4, 6) doğru değildir.
Murâdî’nin Barbaros’un yanında hangi hizmetlerde bulunduğu bilinmemekle beraber Gazavât-ı Hayreddin Paşa adlı eseri onun ağzından bu görevi sırasında yazdığı kesindir. Nitekim Preveze zaferi ve Kastelnova fethiyle ilgili zafernâme ve fetihnâmeler de onun kaleminden çıkmıştır. Barbaros Hayreddin Paşa’nın bir nevi otobiyografisi olan eserin ilk kısmını 1541 yılında tamamlayan Seyyid Murad bir nüshasını Vezîriâzam Rüstem Paşa’ya vermiştir. Bunun üzerine Rüstem Paşa’nın maiyetinde Macaristan seferine götürülmüş, bu seferin tarihini manzum ve mensur olarak yazmakla görevlendirilmiştir. İstanbul’a döndükten sonra 1546’da Hayreddin Paşa’nın hâtıralarının ikinci bölümünü kaleme alan Seyyid Murad’ın nerede ve ne zaman öldüğü belli değildir.
İki bölümden oluşan Gazavât-ı Hayreddin Paşa’nın birinci bölümü 1541 yılına, ikinci bölümü ise Barbaros’un ölüm tarihi olan 1546 yılına kadar gelmektedir. Eser İshak, Oruç, Hızır (Barbaros Hayreddin Paşa) ve İlyas’ın doğumları ile başlamakta, Oruç Reis’in Rodos’ta hapsedilmesi ve Şehzade Korkut’un müdahalesiyle serbest bırakılması, kardeşi Hızır’la birlikte Tunus ve Cezayir’e yerleşmeleri, Oruç’un şehâdetinden sonra Hızır’ın Osmanlı himayesine girmesi, kaptanpaşalığa tayini, Akdeniz’deki faaliyetleri, bu arada Preveze Deniz Savaşı ele alınmakta ve ölümü ile son bulmaktadır.
Gazavât-ı Hayreddin Paşa’nın ilk bölümünün hem mensur hem de manzum şekli günümüze ulaşmıştır. Manzum şeklinin bir nüshası Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi’nde bulunmaktadır (Revan Köşkü, nr. 1291). Mensur şeklinin çeşitli kütüphanelerde birçok yazma nüshası vardır (Gallotta, Erdem, IV/10, s. 151 vd.). Bazı kütüphanelerde müstakil eser gibi saklanan Fetihnâme-i Hayreddin Paşa ile (TSMK, Revan Köşkü, nr. 1292) Feth-i Kal‘a-i Nova (İÜ Ktp., TY, nr. 2475) adlı eserlerin Gazavât-ı Hayreddin Paşa’nın parçaları olduğu anlaşılmaktadır. İkinci bölüm ise tek bir yazma halinde Paris Bibliothèque Nationale’de bulunmaktadır (MS, Supplément turc, nr. 1186).
Barbaros ve seferleri için tek orijinal kaynak olan Gazavât-ı Hayreddin Paşa’dan ilk istifade eden Kâtib Çelebi’dir. Kâtib Çelebi, Tuhfetü’l-kibâr fî esfâri’l-bihâr adlı eserinin Barbaros kardeşlerle ilgili bölümünü bu kitaptan faydalanarak yazmıştır. Hayreddin Paşa’nın hâtıraları özellikle Batı’da büyük ilgi görmüş ve daha 1578 yılında İspanyolca’ya çevrilmiştir (La vida y Historia de Hayreddin Ilamado Barbaroxa, traduzida de Lengua Turquesca en Español Castellano). Palermo’da Biblioteca Comunale’de bulunan bu nüsha, E. Pelaez tarafından 1880-1887 yılları arasında Archivio Storico Siciliano dergisinde İtalyanca’ya çevrilerek tefrika edilmiş, daha sonra da kitap halinde yayımlanmıştır (La vita e La Storia di Ariadeno Barbarossa, Palermo 1887; G. Bonaffini tarafından düzenlenen yeni baskısı, Palermo 1993). Eser muhtemelen Barbaros daha hayatta iken Arapça’ya da tercüme edilmiştir. Bu tercüme Nûreddin Abdülkādir tarafından Kitâbü Ġazavâti ʿArûc ve Ḫayriddîn adıyla yayımlanmış (Cezayir 1934), Mevlây Belhamîsî de Arapça metnini tenkitli neşre hazırlamıştır (doktora tezi, Aix-en-Provence Üniversitesi, 1972). Avrupa’da XIX. yüzyılda en çok kullanılan ve tanınan baskısı, XVIII. yüzyıla ait bir Arapça metinden Sander Rang ve Ferdinand Deniş tarafından yapılan Fransızca çeviridir (Fondation de la régence d’Alger, histoire des Barberousses, I-II, Paris 1837). Macarca’ya ise József Thúry tarafından tercüme edilmiştir (Török Történetírók, Budapest 1896, II, 279-363). Madrid Escurial’deki yazma nüshanın (nr. 1663) diğer nüshalardaki değişikliklerle birlikte faksimile neşrini A. Gallotta yapmıştır (“Il Ġazavāt-i Ḫayreddīn Paša di Seyyid Murād”, Studi Magrebini, XIII, Napoli 1983). M. Ertuğrul Düzdağ (Akdeniz Bizimdi, Barbaros Hayreddin Paşa’nın Savaşları: Gazavât-ı Hayreddin Paşa, İstanbul 1973, 7. bs., 1984) ve Yılmaz Öztuna (Barbaros Hayreddin Paşa’nın Hatıraları, İstanbul 1989) eseri sadeleştirerek, Mustafa Yıldız da İstanbul Üniversitesi Kütüphanesi’ndeki nüshasını (TY, nr. 2639) Almanca özeti ile (Ġazavāt-ı Ḫayreddīn Paşa, Göttingen 1991) neşretmişlerdir. Ayrıca Deniz Müzesi Komutanlığı Kütüphanesi’nde bulunan nüshası (nr. 5748), aynı müze elemanları tarafından yine sadeleştirilerek yayımlanmıştır (Gazavât-ı Hayrettin Paşa, Ankara 1995).
Gazavât-ı Hayreddin Paşa gazavatnâme türü eserlerin en önemlilerindendir. Sadece Barbaros’un deniz seferlerini ihtiva eden bir tarih kaynağı olarak değil Kanûnî Sultan Süleyman’ın deniz politikasını yansıtan bir eser olarak da türünün en güzel örneklerinden biridir. Murâdî, eserini her şeyden önce Hayreddin Paşa’nın kendisine anlattıklarına dayanarak kaleme almışsa da gazavatnâmeye bir edebî değer de katmıştır. Bu nitelik, özellikle 1543-1544 yıllarındaki Fransız seferini anlatan ve Kanûnî Sultan Süleyman ile Barbaros arasındaki yazışmaların, Macaristan seferindeki başarılar için yazılmış fetihnâme de dahil olmak üzere padişah fermanlarının dercedildiği ikinci bölümde daha açık şekilde görülmektedir (bk. A. Gallotta, “Il ‘Ġazavāt-i Ḫayreddīn Paşa’ Pars Secunda e la spedizione in Francia di Hayreddin Barbarossa”, Studies in Ottoman History in Honour of Professor V. L. Ménage, ed. C. Heywood – C. Imber, İstanbul 1994, s. 77-89).
BİBLİYOGRAFYA
Gazavât-ı Hayreddin Paşa, TSMK, Revan Köşkü, nr. 1291, 1292; İÜ Ktp., TY, nr. 2475; Bibliothèque Nationale, MS, Supplément turc, nr. 1186.
Hammer (Atâ Bey), V, 4, 6.
Levend, Gazavatnâmeler, s. 70-74.
Fahir İz, Eski Türk Edebiyatında Nesir, İstanbul 1964, s. 550-560.
Babinger (Üçok), s. 86-88.
Necib Âsım, “Gazavât-ı Hayreddin Paşa”, TOEM, I (1911), s. 233-238.
L. Porrer, “Handschriften Osmanischer Historiker in Istanbul”, Isl., XXVI (1940), s. 173-220.
Hüseyin G. Yurdaydın, “Kitâb-ı Bahriye’nin Telifi Meselesi”, DTCFD, X (1952), s. 143-146.
a.mlf., “Muradî ve Eserleri”, TTK Belleten, XXVII/107 (1963), s. 453-466.
Aldo Gallotta, “Le Gazavat di Hayreddin Barbarossa”, Studi Magrebini, III, Napoli 1970, s. 79-160 (Türkçesi: “Ġazavāt-ı Hayreddīn Pāşā” [trc. Salih Akdeniz], TTK Belleten, XLV/180 [1981], s. 473-500).
a.mlf., “Il Ġazavāt-i Ḫayreddīn Paša di Seyyid Murād”, Studi Magrebini, XIII, Napoli 1983, s. 1-43 (Türkçesi: “Seyyid Murad’ın Gazavât-ı Hayreddin Paşa Adlı Eseri” [trc. M. Şakiroğlu], Erdem, IV/10, Ankara 1988, s. 127-163).
Svat Soucek, “Remarks on Some Western and Turkish Sources Dealing with the Barbarossa Brothers”, GDAAD, I (1972), s. 63-72.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 437-438 numaralı sayfalarda yer almıştır.