Bosna sancak beyi Gazi Husrev Bey Saraybosna’da yaptırdığı çok sayıda cami, medrese, zâviye ve imaretten dolayı bu şehrin ikinci kurucusu olarak kabul edilir. Burada inşa ettirdiği külliyenin 943 (1537) yılında düzenlenen vakfiyesinde, medrese inşası için ayrılan paranın artakalan kısmıyla bütün okuyucuların ve özellikle ilimle meşgul olanların faydalanabileceği değerli kitapların satın alınıp bir kütüphanenin kurulacağını bildirir (vasiyetnâmenin Arapça ve Boşnakça tercümesi için bk. Mujezinović – Traljić, 450 Godina Gazi Husrev, s. 227-239).
Kütüphane, külliyenin tamamlanmasından sonra satın alınan kitaplarla Kurşunlu Medrese binasında faaliyete geçmiştir. Ancak Gazi Husrev Bey tarafından kütüphaneye bağışlanan kitapların çoğu, Savoie Prensi Eugene’in (Eugen Savojski) Bosna’ya girişi (22-23 Ekim 1697) ve burayı tahribi sırasında yanmış, yağma edilmiş, bir kısmı da daha sonraki yangınlarda yok olmuştur. Bu sebeple kütüphanenin esasını teşkil eden ilk kitaplardan sadece birkaçı günümüze ulaşabilmiştir (Okiç, XII [1964], s. 144-145). Ancak çeşitli zamanlarda yapılan kitap vakıfları ve ilhak edilen kütüphanelerle Gazi Husrev Bey Kütüphanesi koleksiyonları zenginleştirilmiştir. 1863 yılında Bosna Valisi Topal Osman Paşa’nın tâlimatı ile kütüphane Gazi Husrev Bey Camii yanında inşa ettirilen yeni binaya taşınmıştır. 1935’te Hünkâr Camii’nin (Careva džamija) yanındaki müftülük binasına nakledilerek 1991 savaşına kadar faaliyetini burada sürdürmüştür. Savaş esnasında Gazi Husrev Bey Kütüphanesi de hedef olmuş ve binası büyük ölçüde tahrip edilmişse de kitaplar bilinmeyen bir yere nakledilerek koruma altına alınmıştı. Kütüphane savaştan sonra eski Kız İmam-Hatip Lisesi’nde (Dobrovoljačka 50) yeniden hizmete açılmıştır (1996).
Gazi Husrev Bey Kütüphanesi’nde Doğu ve Batı dillerinde yazılmış 50.000’i aşkın eser bulunmaktadır. Bunların 20.000 kadarı İslâmî ilimlerle ilgilidir. Boşnak müelliflerin 1878’den bu yana yazıp neşrettikleri hemen hemen bütün kitaplarla dergi, gazete, salname ve diğer eserler de burada mevcuttur. Sayılan 7500’ü bulan ve önemli bir kısmı mecmua (kodeks) olan Arapça, Farsça ve Türkçe yazmalar arasında birçok nâdir ve değerli eser bulunduğu gibi Arap harfleriyle yazılmış bazı Boşnakça metinler de vardır. Bosna’nın yetiştirdiği Hasan Ziyâî, Ali Dede Boşnak, Muhammed İbn Mûsâ Allâmek, Hasan Kâfî Akhisârî, Münîr-i Belgradî, Mustafa Akhisârî, Eyyûbîzâde Mustafa, İbrâhim Opiyaç, Mustafa Şevki Başeski, Muhammed Enverî Kadiç ve Hüseyin Braçkoviç gibi âlimlerin müellif hattı eserlerini de bu kütüphanede bulmak mümkündür. Ayrıca burada Bosna’nın Osmanlı dönemiyle ilgili 4000 belge, 1400 vakfiye ve Bosna mahkemesine ait 1552-1852 yıllarını kapsayan seksen altı adet şer‘î sicil mevcuttur.
Son zamanlarda Bosna-Hersek Diyanet İşleri Başkanlığı ve Gazi Husrev Bey Vakfı tarafından kütüphane için Mehmet Hanciç, Hilmi Efendi Hatiboviç, Osman Âsaf Sokoloviç ve Muhammed Haciyahiç’in özel kütüphaneleri satın alınmıştır. Kütüphanedeki en eski yazma Gazzâlî’nin İḥyâʾü ʿulûmi’d-dîn adlı eseridir (istinsah tarihi 1131). Yazma eserlerin bir kısmı İstanbul, Mekke, Medine, Kahire ve Bağdat menşelidir. Bunların büyük kısmı Bosna ve Balkanlar’ın çeşitli yerlerinde istinsah edilmiştir. Buralarda istinsah için özel medreselerin bulunduğu bilinmektedir. Bu medreseler arasında bilhassa Gazi Husrev Bey Medresesi ve Hankahı zikredilmelidir (eserler hakkında bk. Halilović, 450 Godina Gazi Husrev, s. 201-224).
Kütüphane deposunda kaydı yapılmamış 3000’i aşkın yazma mecmuanın bulunduğu belirtilmektedir. Kütüphane müdürü Mustafa Yahiç’in verdiği bilgiye göre kütüphanede halen 20.000’i aşkın matbu İslâmî eserle 20.000’i aşkın Boşnakça ve Avrupa dillerinde yazılmış matbu eser mevcuttur. Osmanlı döneminden bugüne kadar olan periyodik yayınların sayısı da 1400’den fazladır. Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi’nde bulunan yazma ve matbu eserlerle ilgili olarak Mehmet Hanciç’in 1937’de başlattığı tasnif çalışması onun vefatından (1944) sonra Hâzim Şabanoviç tarafından sürdürülmüştür. Şabanoviç’in 1950-1953 yılları arasında gerçekleştirdiği sadece yazmaları kapsayan çalışma, Glasnik dergisinin 1950-1952 yıllarına ait sayılarında yayımlanmıştır. Kataloglama işi 1956’dan itibaren Kasım Dobraça’ya verilmiş, yapılan çalışmalar sonunda Arapça, Türkçe ve Farsça yazmaların katalogu üç cilt halinde neşredilmiştir (Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, I, Sarajevo 1963; II, Sarajevo 1979; III, Sarajevo 1991). Bu katalogun I ve II. cildi Kasım Dobraça, III. cildi onun vefatından sonra Zeynil Fayiç tarafından hazırlanmıştır. Mustafa Yahiç’in belirttiğine göre katalogun IV ve V. ciltleri de neşre hazır olmakla birlikte 1991 savaşından dolayı henüz yayımlanamamıştır. Kütüphane 1972 yılından beri Anali Gazi Hüsrevbegove biblioteke adıyla bir de dergi çıkarmaktadır. Dergide kütüphanenin tarihi ve koleksiyonlarıyla ilgili yazılar yanında Bosna’da İslâm dini ve kültürüne dair makaleler de yer almaktadır.
BİBLİYOGRAFYA
Spomenica Gazi Husrevbegove Ćetiristogodišnjice, Sarajevo 1932, s. XXVI-XXXVII.
Kasim Dobrača, “Uvod”, Katalog Arapskih, Turskih i Perzijskih Rukopisa, Sarajevo 1963, I, s. XI-XXVI.
Lamija Hadžiosmanović, Biblioteke u Bosni i Hercogovini za vrijeme austro-ugarske uladavine, Sarajevo 1980, s. 64-69.
Mehmed Mujezinović – Mahmud Traljić, Mektebetü’l-Ġâzî Ḫusrev Bek bi-Serâyîfû, Sarayevo 1982, tür.yer.
a.mlf.ler, “Gazi Husrev-Begova Biblioteka”, 450 Godina Gazi Husrev-Begove Medrese u Sarajevu, Sarajevo 1988, s. 187-199, 227-239.
Ahmed Halilović, “Djela Prepisana u Gazi Husrev-Begovoj Medresi i Hanikahu”, a.e., s. 201-224.
“Vakufnama za Gazi Husrev-Begovu Medresu”, a.e., s. 227-239.
M. Tayyib Okiç, “Saraybosna Gazi Hüsrev Beğ Kütüphanesi Yazma Eserler Katalogu”, AÜİFD, XII (1964), s. 143-154.
İlhan Polat, “Saray-Bosna’da Gazi Hüsrev Bey Kütüphanesi”, TKDB, XVIII/4 (1969), s. 244-248.
András Riedlmayer, “Maziyi Silmek: Bosna-Hersek’teki Kütüphanelerin ve Arşivlerin Tahribi” (trc. Yaşar Tanta), Türk Kütüphaneciliği, IX/3, Ankara 1995, s. 337-341.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 13. cildinde, 458-459 numaralı sayfalarda yer almıştır.