GAZİ OSMAN PAŞA

Tokat’ta doğdu. Asıl adı Osman Nûri’dir. Babası İstanbul kereste gümrüğünde kâtip olan Mehmed Efendi, annesi Şâkire Hatun’dur.

Ailenin tek erkek çocuğu olan Osman Nuri, henüz yedi sekiz yaşlarında iken ailesiyle birlikte İstanbul’a babasının yanına gitti. Önce Beşiktaş Askerî Rüşdiyesi’ne, daha sonra 1844’te dayısının ders nâzırı bulunduğu askerî idâdîye yazıldı. Buradaki beş yıllık tahsilini tamamlayarak Mekteb-i Harbiyye’ye girdi ve 1853 yılında mülâzım-ı sânî rütbesiyle okuldan mezun oldu. Erkânıharp sınıfına kaydolduysa da Kırım Harbi’nin çıkması üzerine Rumeli’deki orduya sevkedildi. Savaşta gösterdiği yararlılık ve kahramanlık dolayısıyla rütbesi 21 Mart 1855’te mülâzım-ı evvelliğe yükseltildi. Kırım Harbi sona erince İstanbul’a dönerek erkânıharp sınıfına devam etti. Bu tahsilin ardından bir süre Erkânıharp Dairesi’nde çalıştı ve bir yıl sonra kolağası oldu. 1859’da Osmanlı ülkesinin nüfus sayımı ile kadastro usulünde haritasının çizilmesinin kararlaştırılması ve bu arada Bursa ilinden başlanmasına hükümetçe karar verilmesi üzerine bu hizmete askerî temsilci olarak tayin edildi ve iki yıl bu vazifede kaldı. 1861’de Rumeli Ordusu’nda görev yaptıktan sonra Suriye’de başlayan Yûsuf Kerem ayaklanması sebebiyle Cebelilübnan’a gönderildi ve burada önemli hizmetlerde bulundu. 1866’da Girit’te baş gösteren Rum isyanı dolayısıyla buraya yollandı. Adı geniş ölçüde ilk defa bu hareket sırasında gösterdiği gayret ve fedakârlık sayesinde duyuldu. Bilhassa Serdârıekrem Ömer Paşa’nın takdirini kazandı, rütbesi miralaylığa yükseltildi ve kendisine üçüncü dereceden Mecidiye nişanı verildi. 1868’de gönderildiği Yemen’deki başarıları ile de mirlivâ oldu. Fakat Yemen’in havasına alışamayıp hastalandığı için 1871’de İstanbul’a döndü. Birkaç aylık hava değişiminden sonra Üçüncü Ordu’nun redif livâlığına tayin edildi, bir süre ordu merkezi olan Manastır’da kaldı. 1873 yılında Yenipazar Tümeni kumandanlığına getirildi ve kendisine feriklik rütbesi verildi. Ardından İstanbul Merkez Kumandanlığı’na tayin edilen Osman Paşa, görevde kısa bir müddet kaldıktan sonra önce Arnavutluk’ta bulunan İşkodra kumandanlığına ve oradan da Bosna kumandanlığına gönderildi. Bosna Valisi Derviş Paşa ile aralarının açılması üzerine 1875’te merkezi Erzurum olan Dördüncü Ordu Erkânıharp Başkanlığı’na tayin edildiyse de Balkanlar’ın tam bir kargaşa içinde bulunması dolayısıyla aynı yıl Niş’e gönderildi. Ardından da boşalan Vidin kumandanlığına getirildi. Sırp Prensi Milan’ın 2 Temmuz 1876’da Osmanlı Devleti’ne savaş ilân etmesi esnasında Rus generallerinin kumanda ettiği Sırp ordusunu bozguna uğrattı. Asıl şöhretini burada elde ettiği zaferlerle kazandı. Kendisine ikinci rütbeden Mecidiye nişanı ile 1876’da müşirlik rütbesi verildi.

24 Nisan 1877’de Ruslar Osmanlı Devleti’ne harp ilân ettikleri sırada Osman Paşa Vidin’deki Garp Ordusu kuvvetleri kumandanlığında bulunuyordu. Kendisine verilen emir üzerine Vidin’den 25.000 kişilik kolordusu ile 7 Temmuz 1877 tarihinde Plevne’ye ulaştı. Ruslar’ın buraya yönelik olarak 8 Temmuz 1877’de Alman asıllı General Schilder kumandasında başlattıkları saldırılara karşı koydu. I. Plevne Muharebesi olarak tarihe geçen bu kanlı çatışma, 1877-1878 Osmanlı-Rus savaşlarında Ruslar’ın Rumeli cephesinde yedikleri ilk darbe oldu. Takviye alan Rus kuvvetleri Plevne üzerine 18 Temmuz’da ikinci defa taarruzda bulundular. Fakat yirmi altı saat süren bu savaşta gösterilen direniş ve karşı saldırı sonucu Ruslar bir defa daha hezimete uğradı. Rumenler’in de savaşa katılmasını sağlayan Ruslar, 7-11 Eylül tarihleri arasında gerçekleşen III. Plevne Muharebesi’nde de başarı kazanamadı. Bu muzafferiyet üzerine Osman Paşa’ya gazilik unvanı verildi. Birbiri ardınca başarısızlığa uğrayan Ruslar ise Plevne’yi 13 Eylül’de kuşatma altına aldılar. Uzun süren bu kuşatma sırasında mühimmat ve yiyecek sıkıntısı çekmeye başlayan kale müdafileri huruç hareketinde bulunmaya karar verdi. 10 Aralık sabahı 40.000 neferden oluşan ordusunu iki kısma ayıran Osman Paşa, Vid suyunu geçmeye çalıştığı sırada Rus-Rumen topçularının ateşi sonucu bir şarapnel parçasıyla yaralandı. Erkânıharp zâbitlerinin yapılabilecek daha fazla bir şeyin olmadığını belirtmeleri üzerine de teslim olmak zorunda kaldı. Bir süre Bugot, Bükreş, Harkof ve Rusya’da esaret hayatı yaşadı. Rus çarı tarafından kendisine kahramanlığını takdir amacıyla çifte kartal nişanı verildi. İstanbul’a dönüşü için II. Abdülhamid, Serasker Müşir Rauf Paşa’yı yâver-i ekremîlik ve fevkalâde büyük elçilik pâyeleriyle Petersburg’a gönderdi. İçinde Osman Paşa’nın da bulunduğu heyetin İstanbul’a gelişi (12-13 Mart 1878) muhteşem bir törenle kutlandı.

Osman Paşa 14 Mart 1878’de Hassa Ordusu müşirliğine getirildi. 5 Kasım 1878’de de Hassa müşirliği uhdesinde kalmak üzere Mâbeyin müşiri oldu ve ölünceye kadar bu görevde kaldı; hatta ölümünden sonra dahi yerine başka bir tayin yapılmadı. Bunun yanı sıra seraskerliğe getirildiyse de Doğu Rumeli’nin istilâsı üzerine savaş taraftarı olmakla itham edilerek bu vazifesinden azledildi. Yaverlik unvanı, mefharet, birinci rütbeden Mecîdî ve imtiyaz nişanlarına ilâve olarak papa da dahil kendisini takdir eden yabancı devlet başkanları ve hükümdarlar tarafından birinci rütbeden nişanlarla mükâfatlandırılan Osman Paşa, 1897 Osmanlı-Yunan Savaşı’nda Edhem Paşa’dan harbe dair kesin bir cevap gelmemesi ve basında Yunanlılar’ın galibiyetinden bahsedilmesi üzerine 23 Nisan 1897’de başmüfettiş sıfatıyla hareketi yürütmek üzere savaş yerine gönderildi.

Askerî şahsiyeti yanında Gazi Osman Paşa saraydaki görevleri sırasında siyasî faaliyetlerde de bulundu. İngilizler’in Osmanlı Devleti üzerinde uyguladıkları baskı politikasına karşı İstanbul’da bulunan müslüman unsurlar arasında sağlam bir yer edinerek dinî grupların birleşmesini sağladı. Hindistan, Mısır ve Arabistan’daki İngiliz karşıtı gruplarla da münasebette bulundu. Yıldız Sarayı’nda ordunun ıslahını ele alan komisyon çalışmalarına katıldı. Yapılacak ıslahat hareketinin Avrupa tesirinden uzak ve öz değerlere bağlı olması gerektiğini savunarak aksi fikirdeki ıslahat komisyonu kararlarına muhalefet etti. Bu meseleden dolayı kendisiyle Sadrazam Hayreddin Paşa arasındaki siyasî mücadele Hayreddin Paşa’nın 16 Temmuz 1879’da görevinden istifa etmesiyle sonuçlandı. Muhaliflerinin fikir ve eğilimlerine şiddetle karşı çıkması aleyhinde birtakım ithamlara yol açtı. Bu ithamları incelemek üzere padişahın emriyle kurulan komisyon iddiaların asılsız olduğunu ortaya koydu. Sarayda bulunduğu süre içinde dış politika konularında Abdülhamid’i etkilemeye çalıştı. 4-5 Nisan 1900 Cuma gecesi vefat etti ve Fâtih Sultan Mehmed Türbesi yanına gömüldü.

Osman Paşa iyi derecede Arapça, biraz da Farsça ve Fransızca biliyordu. Ferik Neşet Paşa’nın kız kardeşi Zâtıgül Hanım’la yaptığı evlilikten Nûreddin, Kemâleddin, Cemâleddin ve Hüseyin Abdülkadir adlı dört çocuğu olmuştur. Torunları halen İstanbul, Kahire ve Paris’te yaşamaktadır. II. Abdülhamid kendisini çok takdir ettiği için iki kızını Osman Paşa’nın iki oğluyla evlendirmiştir.

BİBLİYOGRAFYA

BA, YEE, nr. 33-1173-73-90.

BA, İrade-Dahiliye, nr. 63300.

Public Record Office, FO 78/2593, nr. 43; 2783, nr. 398; 78/2806, nr. 1505; 2950, nr. 418 (May 21, 1879), nr. 419 (May 21, 1879); 3085, nr. 212; (September 22, 1880); 5057, nr. 21 (January 18, 1900); FO 195/1288, nr. 123 (July 7, 1880); nr. 434 (January 23, 1880); FO 358/4, 1877; nr. 21, s. 1; nr. 430 (December 24, 1879).

War Office, 33/31.

Liverpool Public Library (UK), Confidential Papers 1877, 11/20, s. 7, 91; IX/15, s. 264, 295.

Sicill-i Osmânî, IV, 781.

Osman Senâî, Gazi Osmân Paşa, İstanbul 1317.

Cemîl el-Azm, Tercemetü ʿOs̱mân Bâşâ el-Ġāzî, İstanbul 1315.

Mir’ât-ı Hakîkat, I, tür.yer.

Ahmed Sâib, Son Osmanlı-Rus Savaşı, Kahire 1327, s. 225.

Osman Nuri, Abdülhamîd-i Sânî ve Devr-i Saltanatı, İstanbul 1327, s. 75.

M. Maurice, The Russo-Turkish War, London, ts., II, 716.

Tahsin Paşa, Abdülhamit: Yıldız Hatıraları, İstanbul 1931, s. 19.

a.mlf., 1876-1878 Osmanlı Sırp Seferi, İstanbul 1934, I, 35, 47.

Halil Sedes, 1875-1876 Osmanlı Ordusu Savaşları Bosna-Hersek ve Bulgaristan, İstanbul 1946, II, 173.

a.mlf., 1877-1878 Osmanlı-Rus ve Romen Savaşı, İstanbul 1955, X, 4.

W. N. Medlicot, The Congress of Berlin and After, London 1938, s. 317, 336.

Ali Fuad Erden, Osmanlı Rus Seferi Şıpka ve Plevne Muhârebâtı, İstanbul 1948, III, 929.

R. Furneaux, The Siege of Plevne, London 1958, s. 39.

H. M. Hozier, The Russo-Turkish War, London, ts., II, 716.

E. Ollier, History of the Russo-Turkish War 1877, London, ts., I, 470.

J. S. Shaw – E. K. Shaw, History of the Ottoman Empire and Modern Turkey, Cambridge 1977, II, 213, 214.

F. A. Khan Yasamee, The Ottoman Empire and European Great Powers 1884-1887 (doktora tezi, 1984), School of Oriental and African Studies, London, s. 43.

Mehmet Metin Hülâgü, Gazi Osman Paşa, İstanbul 1993.

The Times, London 25 July 1877, s. 5.

Manchester Guardian, London 3 August 1877, s. 5.

 The Illustrated London News, London 20 October 1877, s. 374.

The Daily Telegraph, London 15 September 1877, s. 5.

War Correspondance of Daily News 1877/78, London 1878, I, 433; II, 211.

İkdam, İstanbul 24 Mart 1316.

Servet, İstanbul 24 Mart 1316.

Sabah, İstanbul 24 Mart 1316/6 Nisan 1900.

Miralay Talat, “Plevne Müdâfaası”, Askeri Mecmûa (tarih eki), sy. 7, İstanbul 1927, s. 5.