GAZNEVÎ, Ömer b. İshak

Doğum yeri tam olarak bilinmemekle birlikte büyük bir ihtimalle 704 (1304) yılında Gazne’de dünyaya geldi. es-Sirâcü’l-Hindî lakabıyla tanınmıştır. Kāriülhidâye lakabıyla meşhur olan Ebû Hafs Sirâceddin Ömer b. Ali ile karıştırılmaktadır. İlk tahsilini memleketinde ve Türkistan bölgesinde yaptı. Vecîhüddin ed-Dihlevî, Şemseddin el-Hatîb ed-Dûlî, Sirâceddin es-Sekafî ve Rükneddin el-Bedâûnî gibi âlimlerden fıkıh dersleri aldı. Daha sonra hac için gittiği Mekke’de bir müddet kalarak Şeyh Hızır’dan, Şehâbeddin es-Sühreverdî’nin ʿAvârifü’l-maʿârif’inin esas alındığı tasavvufî bir eğitim gördü. 740 (1339) yılından önce gittiği Kahire’de de Alâeddin İbnü’t-Türkmânî, Mahmûd b. Abdurrahman el-İsfahânî ve Ahmed b. Mansûr el-Cevherî gibi âlimlerden istifade etti.

Üstün zekâsı, akıcı üslûbu ve eserleriyle devlet adamlarının da dikkatini çeken Gaznevî, Mısır kādılkudâtı Cemâleddin et-Türkmânî’ye nâib tayin edildi. Daha sonra Yelboğa’nın aracılığıyla Mısır kazaskerliğine, Şâban 769’da da (Nisan 1368) Cemâleddin et-Türkmânî’nin ölümüyle boşalan Hanefî kādılkudâtlığına getirildi. Ömrünün sonuna kadar bu görevi sürdüren Gaznevî, bir yandan da Zeynüddin el-Bistâmî’nin ölümü üzerine İbn Tolun Camii’nde tefsir dersleri verdi. 7 Receb 773 (14 Ocak 1372) tarihinde Kahire’de vefat etti.

Eserleri. 1. el-Ġurretü’l-münîfe fî taḥḳīḳi baʿżı mesâʾili’l-İmâm Ebî Ḥanîfe (Kahire 1370/1950; Beyrut 1986). Hanefî mezhebini tercih edişinin sebeplerini açıkladığı bu eserde, Fahreddin er-Râzî’nin Hanefîler’i tenkit ettiği el-Burhânü’l-Bahâʾiyye adlı Farsça eserini de Arapça’ya çevirerek tenkit etmiştir.

2. Şerḥu’l-ʿAḳīdeti’ṭ-Ṭaḥâviyye (Kazan 1311).

3. et-Tevşîḥ. Burhâneddin el-Mergīnânî’nin el-Hidâye’sinin şerhi olup cedel metoduyla hazırlanmıştır. Süleymaniye Kütüphanesi’nde (Kadızâde Mehmed Efendi, nr. 208) Baḥrü’r-rivâye ve’d-dirâye fî tevşîḥi’l-Hidâye adıyla kayıtlı olan yazmanın bu eser olması muhtemeldir.

4. Fetâvâ. Fetvalarını derlediği bu kitap, Kāriülhidâye’nin el-Fetâva’s-Sirâciyye (Fetâvâ Ḳāriʾilhidâye) adlı eseriyle karıştırılmaktadır.

5. Zübdetü’l-aḥkâm fi’ḫtilâfi‘l-meẕâhibi‘l-eʾimmeti’l-erbaʿati’l-aʿlâm. Mezhepler arası mukayeseli hukuka dair bir eserdir. İbrâhim Ahmed b. Süleyman el-Ömer, İmam Muhammed b. Suûd Üniversitesi’nde bu eseri yüksek lisans tezi olarak neşre hazırlamıştır (1403 1983).

6. Şerḥu’l-Muġnî. Habbâzî’nin fıkıh usulüne dair el-Muġnî adlı eserinin şerhidir. Mekke Ümmülkurâ Üniversitesi’nde I. cildi Sâteryâ Efendi Zeyn (1406/1986), II. cildi Muhammed Ahmed Kûlî (1407/1987) tarafından doktora tezi olarak neşre hazırlanmıştır.

7. Kâşifü meʿâni’l-Bedîʿ. Muzafferüddin İbnü’s-Sââtî’nin usûl-i fıkha dair Bedîʿu’n-niẓâm adlı eserinin dört ciltlik bir şerhidir.

8. Levâʾiḥu’l-envâr fi’r-red ʿalâ men enkere ʿale’l-ʿârifîn leṭâʾife’l-esrâr. Evliyanın kerametlerini ispat için kaleme alınmış bir eserdir.

9. Muḫtaṣarü’t-Telḫîṣ. Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin el-Câmiʿu’l-kebîr’ine Muhammed b. Abbâd el-Hilâtî’nin yazdığı et-Telḫîṣ’e Ali b. Balabân el-Fârisî’nin hazırladığı şerhin muhtasarıdır (bu eserlerin yazma nüshaları için bk. Brockelmann, GAL, I, 178, 181-182; II, 96; Suppl., I, 657, 658; II, 89).

Gaznevî’nin kaynaklarda şu eserleri de zikredilmektedir: Şerḥu’z-Ziyâdât (Muhammed b. Hasan eş-Şeybânî’nin ez-Ziyâdât adlı fürû-i fıkıh eserinin şerhi olup tamamlanmamıştır); eş-Şâmil (fıkıhla ilgili bir eserdir); el-Levâmiʿ fî şerḥi Cemʿi’l-cevâmiʿ (İbnü’s-Sübkî’nin fıkıh usulüne dair Cemʿu’l-cevâmiʿ adlı eserinin şerhi olup tamamlanmamıştır); ʿİddetü’n-nâsik fi’l-menâsik (Hac menâsikiyle ilgilidir); Şerḥu Tâʾiyyeti İbni’l-Fârıż (İbnü’l-Fârız’ın tasavvufla ilgili et-Tâʾiyyetü’ṣ-ṣuġrâ’sının şerhidir); Şerḥu’l-Menâr (Ebü’l-Berekât en-Nesefî’nin fıkıh usulüne dair Menârü’l-envâr’ının şerhidir); Şerḥu’l-Muḫtâr (Abdullah b. Mahmûd el-Mevsılî’nin el-Muḫtâr li’l-fetvâ adlı eserinin şerhidir).

BİBLİYOGRAFYA

Ömer b. İshak el-Gaznevî, el-Ġurretü’l-münîfe (nşr. M. Zâhid Kevserî), Kahire 1370/1950, nâşirin girişi, s. 10-11.

İbn Hacer, ed-Dürerü’l-kâmine, III, 154-155.

a.mlf., İnbâʾü’l-ġumr, I, 29-31.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, XI, 120-121.

İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 48-49.

Süyûtî, Ḥüsnü’l-muḥâḍara, I, 470-471.

Taşköprizâde, Miftâḥu’s-saʿâde, II, 189-190.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 236, 448, 570; II, 950, 962, 1025, 1130, 1143, 1198, 1227, 1569, 1749, 2034-2035.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, VI, 228-229.

Şevkânî, el-Bedrü’ṭ-ṭâliʿ, I, 505.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 148-149.

Abdülhay el-Hasenî, Nüzhetü’l-ḫavâṭır, II, 92-93.

Serkîs, Muʿcem, II, 1233, 1379.

Îżâḥu’l-meknûn, II, 96, 416, 595.

Brockelmann, GAL, I, 178, 181-182; II, 96; Suppl., I, 657, 658; II, 89.

Ziriklî, el-Aʿlâm, V, 199.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, VII, 276-277.

a.mlf., el-Müstedrek, Beyrut 1406/1985, s. 102.

Sarton, Introduction, III/2, s. 1454.

Nüveyhiz, Muʿcemü’l-müfessirîn, I, 392.

Zübeyd Ahmed, el-Âdâbü’l-ʿArabiyye, I, 106, 110, 116-117; II, 306, 356, 422.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 82-83.

Joseph Schacht, “Şiblî”, İA, XI, 517.