GAZVE

Arapça’da gazv masdarı “istemek, arzu etmek, kastetmek, niyetlenmek” gibi mânaların yanı sıra “düşmanla savaşmak” anlamında da kullanılır. Bu kökten türemiş bir isim olan gazve ise (çoğulu gazavât) “akın, saldırı, din uğruna yapılan savaş” anlamına gelir.

Hadis ve siyer âlimlerinin kabul ettiklerine göre asker sayısı az veya çok olsun, savaş için yahut başka bir maksatla hareket edilsin, çarpışma vuku bulsun veya bulmasın Hz. Peygamber’in bütün seferlerine gazve, bir sahâbînin kumandası altında gönderdiği askerî birliklere de seriyye denilir. Bazı ilk dönem İslâm tarihçileri Resûl-i Ekrem’in bizzat katılmadığı seferlere de gazve adını vermişlerdir. Meselâ es-Sîretü’n-nebeviyye adlı eseriyle meşhur olan İbn Hişâm, Hz. Peygamber’in katılmadığı Mûte seferine muhtemelen kelimenin sözlük anlamından hareketle gazve demiştir (IV, 15-30). Taberî de kelimeyi Resûl-i Ekrem’den sonra yapılan bazı savaşlar için yine sözlük mânasında kullanmıştır. Meselâ 31 (651-52) yılındaki Zâtüssavârî savaşına Gazvetü’s-savârî adını vermiştir (Târîḫ, IV, 288).

Vâkıdî ve İbn Sa‘d’a göre Hz. Peygamber’in emir ve kumandasında yirmi yedi gazve gerçekleştirilmiştir (el-Meġāzî, I, 7; eṭ-Ṭabaḳāt, II, 5-6). Bu sayıya, Hayber Gazvesi’nden dönülürken Vâdilkurâ’da meydana gelen çarpışmalar da dahildir. Bu çarpışmaları gazve olarak kabul etmeyenlere göre ise sayı yirmi altıdır. İbn Sa‘d Hz. Peygamber’in gazvelerini şöyle sıralar (eṭ-Ṭabaḳāt, II, 5-165): Ebvâ (2/623), Buvât (2/623), Bedrü’l-ûlâ-Sefevân (2/623), Zül‘uşeyre (2/623), Bedir (2/624), Benî Kaynukā‘ (2/624), Sevîk (2/624), Karkaratülküdr (3/624, 2. yılda meydana geldiğini söyleyenler de vardır), Gatafân (3/624), Benî Süleym (3/625), Uhud (3/625), Hamrâülesed (3/625), Benî Nadîr (4/626), Bedrülmev‘id (4/626), Zâtürrikā‘ (5/626), Dûmetülcendel (5/626), Müreysî‘ (Benî Mustaliḳ) (5/627, 6. yılda meydana geldiğini söyleyenler de vardır), Hendek (Ahzâb) (5/627, 4. yılda meydana geldiğini söyleyenler de vardır), Benî Kurayza (5/627, 4. yılda meydana geldiğini söyleyenler de vardır), Benî Lihyân (6/627), Gābe (6/627), Hudeybiye (6/628), Hayber (7/628), Mekke’nin fethi (8/630), Huneyn (Hevâzin, 8/630), Tâif (8/630), Tebük (9/630).

Gerek strateji ve harp taktikleri, gerekse dinî ve siyasî sonuçları bakımından büyük önem taşıyan Hz. Peygamber’in gazvelerinin amacı küfür ve bâtılın zulmünü ortadan kaldırmak, İslâmiyet’in yayılmasına engel teşkil eden unsurların tahakkümüne son vermek, yeryüzünde Hakk’ı yüceltmek, fitne ateşini söndürmek, insanları maddî ve mânevî baskılardan kurtarmak ve İslâmî gerçekleri onlara duyurmaktır. “Kendileriyle savaşılanlara zulme uğradıkları için harbe müsaade edilmiştir” (el-Hac 22/39); “Sizinle savaşanlarla siz de Allah yolunda savaşın” (el-Bakara 2/190); “Herhangi bir fitne kalmayıncaya ve din yalnız Allah’ın oluncaya kadar onlarla çarpışın” (el-Bakara 2/193) meâlindeki âyetlerden bu hususlar anlaşılmaktadır. Resûl-i Ekrem müslümanlara düşmanla gereksiz yere vuruşmayı değil, şartlar oluşup da savaş kaçınılmaz hale gelince sabredip direnmelerini tavsiye etmiştir (Buhârî, “Cihâd”, 112, 156; Müslim, “Cihâd”, 19, 20).

Araplar İslâm’dan önce çöl hayatının ağır şartlarını yağma ve baskınlar için bir sebep gibi görürler, bundan dolayı kabileler arasında sık sık savaşlar meydana gelir, kan döküldükten sonra da intikam duygularıyla kan davaları başlardı. Câhiliye devrinde yapılan savaşlarda Araplar çocuk, kadın, yaşlı, hasta demeden hasımlarına acımasızca saldırır, esirleri çok defa işkence ederek öldürür, çocukları ok atmak için hedef tahtası gibi kullanır, esirlerin organlarını kesip gerdanlık yaparak kadınlarının boyunlarına iftiharla takarlardı. Bunların hepsini kaldıran Hz. Peygamber, gazvelerin hedefini “Allah’ın adını yüceltmek için cihad” olarak belirledi ve bu düşünceyi Hayber Gazvesi’ne kadar peyderpey yerleştirdi. Bu savaşa çıkarken ashabına ganimet için değil Allah için savaşacak olanların ordusuna katılabileceğini söyledi. Düşmanların çocuk ve kadınlarının, savaşa katılmayan yaşlı, hasta ve din adamlarının öldürülmesini, hayvanların ve mahsullerin yağmalanmasını, ağaçların kesilmesini, öldürülen düşman askerlerinin organlarının kesilmesini yasakladı. Esirlere temiz elbiseler giydirilmesi, karınlarının doyurulup istirahatlerinin sağlanması prensiplerini getirdi. Anlaşmalara sadakat esasını koydu. Mûte Savaşı’nda olduğu gibi İslâm devleti temsilcisinin milletlerarası haklardan mahrum kılınarak haksız yere öldürülmesini ve Mekke’nin fethinden önce olduğu gibi barış şartlarının ihlâlini ve ihlâlde ısrar edilmesini savaş sebebi telakki etti. Kendisi başkalarının haklarına nasıl saygı gösteriyorsa onların da müslümanlara saygı göstermelerini istedi. Resûl-i Ekrem’in emriyle gerçekleştirilen gazve ve seriyyeler dünya harp tarihinin bilinen en az kan dökülen savaşlarıdır (Hamîdullah, s. 20-21; Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî, s. 347-348).

Hz. Peygamber’den sonra genel olarak kâfirlere karşı yapılan seferlere ve bu maksatla gerçekleştirilen askerî faaliyetlere gazâ, İslâm’ın ışığından mahrum kalmış ülkelere iman nurunu götürmek gayesiyle kâfirlerle savaşanlara da gazi denilmiştir. İ‘lâ-yi kelimetullah için gazâ edenler, “De ki: Bize iki iyilikten -gazilik ve şehitlikten- başka bir şeyin gelmesini mi bekliyorsunuz?” (et-Tevbe 9/52) âyetini, “Ölürsem şehid, kalırsam gazi” şeklinde algılamışlardır (ayrıca bk. GAZÂ).

Hulefâ-yi Râşidîn döneminde bilhassa İran ve Bizans’la yapılan savaşlarda mücahidleri teşvik için Hz. Peygamber’in gazvelerini anlatma geleneği başlamış, giderek kurumlaşan bu gelenek Abbâsîler ve diğer müslüman devletlerde de devam etmiştir. Zamanla sadece Hz. Peygamber’in gazvelerini konu edinen eserler kaleme alınmış ve bunlara “megāzî” adı verilmiştir (bk. SİYER ve MEGĀZÎ).

BİBLİYOGRAFYA

Tehânevî, Keşşâf, “ġazve” md.

Buhârî, “Cihâd”, 112, 156.

Müslim, “Cihâd”, 19, 20.

Vâkıdî, el-Meġāzî, I, 2-8.

İbn Hişâm, es-Sîre, IV, 15-30.

İbn Sa‘d, eṭ-Ṭabaḳāt, II, 5-165.

Taberî, Târîḫ (Ebü’l-Fazl), IV, 288.

Mes‘ûdî, Mürûcü’ẕ-ẕeheb (Abdülhamîd), II, 289.

Diyarbekrî, Târîḫu’l-ḫamîs, Beyrut, ts. (Müessesetü Şa‘bân li’n-neşr ve’t-tevzî‘), I, 400.

Tâhirülmevlevî, Müslümanlığın Medeniyete Hizmetleri, İstanbul 1974, II, 339-340.

Hamîdullah, Hz. Peygamberin Savaşları, s. 20-21.

Şiblî en-Nu‘mânî, Siratün-Nabi (The Life of the Prophet), Delhi 1983, II, 243-284.

Seyyid Abdülazîz Salim, Târîḫu’d-devleti’l-ʿArabiyye, Rabat 1983, II, 105, 124.

Köksal, İslâm Tarihi (Medine), I, 322.

Abdülhay el-Kettânî, et-Terâtîbü’l-idâriyye (Özel), II, 73-74.

Ebü’l-Hasan Ali en-Nedvî, Rahmet Peygamberi (trc. Abdülkerim Özaydın), İstanbul 1992, s. 347-348.

Abdülvehhâb Muhammed Ali el-Advânî, “el-Ġazavâtü’n-nebeviyye, senevâtühe’l-hicriyye ve şühûruhe’l-ḳameriyye”, el-Mevrid, IX, Bağdad 1980, s. 531-549.

Şinasi Tekin, “Türk Dünyasında Gazâ ve Cihâd Kavramları Üzerine Düşünceler”, TT, XIX/109 (1993), s. 9-17.

“Gazât”, İA, IV, 730.

T. M. Johnstone, “G̲h̲azw”, EI² (İng.), II, 1055-1056.