Salgurlu hânedanından Ebû Bekir b. Sa‘d b. Zengî adına 656’da (1258) kaleme alınmıştır. Gerek kendi türü (makāme) içinde gerek sanat değeri bakımından taklit edilemeyen bir eser olan Gülistân münâcât, na‘t ve yazılış sebebini anlatan bir önsözden sonra padişahların hal ve hareketlerini, dervişlerin ahlâkını, kanaatin faziletini, susmanın faydalarını, aşk ve gençliği, güçsüzlük ve ihtiyarlığı, terbiyenin etkisini ve sohbet âdâbını konu alan sekiz bölüm halinde düzenlenmiştir. Bölümler, çok defa günlük hayatta karşılaşılan olaylar dikkate alınarak bunlardan ahlâkî ve edebî sonuçlar çıkarılabilen hikâyeler, nükteler ve beyitlerle süslenmiştir. Ancak bu hikâye ve nüktelerin her zaman bölümlerin muhtevası ile bağdaştığı söylenemez.
Farsça ve Arapça şiirler yanında âyet, hadis ve atasözlerine de yer verilen eserde Sa‘dî, Abdullah-ı Ensârî’nin, Maḳāmât sahibi Hamîdî’nin, Kelîle ve Dimne mütercimi Ebü’l-Meâlî Nasrullah-ı Münşî’nin secili üslûbunun etkisi altında kalmakla birlikte bunları daha yumuşatarak ve bir ölçüde sadeleştirmek suretiyle kendine has bir nesir üslûbu meydana getirmiştir.
Yazıldığı tarihten itibaren büyük rağbet gören Gülistân’ın dünya kütüphanelerinde binlerce yazma nüshası bulunmaktadır. İlk olarak Latince tercümesiyle birlikte G. Gentius tarafından yayımlanan eserin (Amsterdam 1651), İslâm dünyasında matbaanın kurulduğu ülkelerde sayısı birkaç yüzü aşan baskıları yapılmıştır (Hânbâbâ, IV, 4282-4292).
Gülistân ilk defa 793’te (1391) Seyf-i Sarâyî tarafından Kıpçak Türkçesi’ne çevrilmiştir. Eserin Leiden Üniversitesi Kütüphanesi’nde (nr. 1553) bulunan tek nüshasının tıpkıbasımı bir önsözle birlikte Feridun Nafiz Uzluk tarafından neşredilmiş (Ankara 1954), A. Fehmi Karamanlıoğlu, bu nüshanın tenkitli metniyle dizinini 1967 yılında doçentlik tezi olarak hazırlamıştır. Karamanlıoğlu çalışmasının başında tercüme hakkında daha önce yapılan çalışmaları değerlendirmiş, eserin dil özelliklerini ise bir makale halinde yayımlamıştır (“Seyf-i Sarâyî’nin Gülistan Tercümesi’nin Dil Hususiyetleri”, TM, XV [1968], s. 75-126). Bu makale daha sonra eser ve tıpkıbasımıyla birlikte de neşredilmiştir (İstanbul 1978; Ankara 1989).
Gülistân’ın İsbîcâbî adlı bir kişi tarafından Çağatay Türkçesi’ne yapılan çevirisi 800 (1397-98) yılında tamamlanmıştır. Eser Mahmûd b. Kādî-i Manyas (haz. Mustafa Özkan, bk. bibl.), Şâhidî İbrâhim Dede, Şem‘î, Sûdî Bosnevî, Ayşî Mehmed Efendi, Hevâî-yi Bosnevî, Şeyhülislâm Hocazâde Esad Efendi, Hasan Rızâ Efendi, Babadâğî İbrâhim Efendi, Ahmed Sâib İzzet (İstanbul 1291), Mehmed Said (Mülistân, İstanbul 1291/1874), Tayyâr (Rehber-i Gülistân, İstanbul 1308), Niğdeli Hakkı Eroğlu (Gül Suyu, Niğde 1944; haz. Azmi Bilgin – Mustafa Çiçekler, bk. bibl.), Kilisli Rifat (7. bs., İstanbul 1958), Hikmet İlaydın (İstanbul 1946, 1974) ve Yâkub Necefzâde (İstanbul 1965) tarafından da tercüme edilmiştir. Eseri Sirâceddin Ali Han, Velî Muhammed Ekberâbâdî ve Tâceddin Behcet Farsça olarak ayrı ayrı şerhetmişlerdir. Arapça şerh ve çevirisi ise Sürûrî, Cebrâîl b. Yûsuf el-Muhallâ ve Muhammed el-Furâtî tarafından yapılmıştır. Ali Efsûs eseri Gülistân-ı Bâġ-ı Urdû adıyla Urduca’ya tercüme etmiştir (Kalküta 1802).
Gülistân G. Gentius tarafından Latince’ye; André du Ryer (Paris 1634), d’Allegre (Paris 1704), Rahip Gaudin (Paris 1789), N. Semelet (Paris 1834), Ch. Defrémery (Paris 1858), L. Piat (Montpellier 1888) tarafından Fransızca’ya; Friderich Ochssenbach (Tübingen 1635; Hamburg 1654), Adam Olearius (Schleswig 1654), J. G. Schummel (Wittenberg ve Zerbst 1775), B. Dorm (Hamburg 1827), Philp Wolf (Stuttgart 1741) ve G. H. F. Nesselmann (Berlin 1864) tarafından Almanca’ya; Stephan Sullivan (London 1774 [seçmeler şeklinde]), F. Gladwin (Kalküte 1806), James Dumoulin (Kalküte 1807), James Ross (London 1823), S. Lee (London 1827), B. Eastwick (Hertfort 1852), J. T. Platts (London 1873), E. H. Whinfield (London 1880), Edwin Arnold (London, New York 1899), R. H. Hyatt (London 1907), C. Hampton (London 1913), A. J. Arberry (London 1945 [sadece iki bölümü]) tarafından İngilizce’ye; Gh. de Vincentus (Napoli 1873 [kısmen]) ve J. Pizzi (Lancianu 1917) tarafından İtalyanca’ya; J. V. Diusberg (Amsterdam 1654) ve W. Bilderdijk (Rotterdam 1828) tarafından Felemenkçe’ye; A. Kazimirski Biberstein (Paris 1876) ve Otvinowski (Varşova 1879) tarafından Lehçe’ye; Evgenii Eduardoviç Berthels tarafından Rusça’ya (Berlin 1922 [seçmeler şeklinde]) tercüme edilmiştir (Batı dillerine yapılan diğer tercümeler için bk. Abdülgafûr Revân-ı Ferhâdî, II, 175-196).
Gülistân sadece tercüme ve şerhedilmekle kalmamış, ayrıca birçok taklidi yazılmıştır. Muînüddîn-i Cüveynî’nin Nigâristân, Câmî’nin Bahâristân, Mecd-i Hâfî’nin Ravża-i Ḫuld, Kemalpaşazâde’nin Nigâristân, Kāânî-i Şîrâzî’nin Perîşân, Sâilî’nin Ravżatü’l-aḫbâb, Ahmed Şîrâzî Vekār’ın Encümen-i Dâniş, Molla Tarzî’nin Maʿdenü’l-cevâhir, Hargopal Münşî’nin Sünbülistân ve Mehmed Fevzî Efendi’nin Bülbülistân adlı eserleri bunlar arasında sayılabilir.
BİBLİYOGRAFYA
Sa‘dî-i Şîrâzî, Gülistân (nşr. Abdülazîm Kamîl-i Gerekânî), Tahran 1310 hş., nâşirin önsözü; a.e. (nşr. M. Hüseyin Fürûgī), Tahran 1323 hş., nâşirin önsözü; a.e. (nşr. Halîl Hatîb-i Rehber), Tahran, ts., nâşirin önsözü; a.e. (trc. Mahmûd b. Kādî-i Manyas, haz. Mustafa Özkan), Ankara 1993, “Giriş”, s. 1-17; a.e. (trc. Hakkı Eroğlu, haz. Azmi Bilgin – Mustafa Çiçekler), İstanbul 1996, hazırlayanların girişi, s. 15-25.
Seyf-i Sarâyî, Gülistan Tercümesi (haz. A. Fehmi Karamanlıoğlu), Ankara 1989, “Önsöz”, XV-XXIII.
Browne, LHP, II, 530, 531, 536.
Hikmet İlaydın, Sa‘dî: Hayatı, Sanatı, Eserleri, İstanbul 1954, s. 10-12.
Kerîm-i Kişâverz, Hezâr Ṣâl Nes̱r-i Fârsî, Tahran 1345 hş., III, 882-884.
Rypka, HIL, s. 250, 251, 253.
Muhammed-i Hazâilî, Şerḥ-i Gülistân, [baskı yeri yok] 1348 hş. (Sâzmân-ı İntişârât-ı Câvîdân), s. 61-74.
Zehrâ-yi Hânlerî [Kiyâ], Ferheng-i Edebiyyât-ı Fârsî, [baskı yeri yok] 1348 hş., s. 423-424.
Hânbâbâ, Fihrist, IV, 4282-4292.
Abdülgafûr Revân-ı Ferhâdî, “Se Ḳarn u Nîm Saʿdî Şinâsî der Ġarb ez Rûy-i Tercümehâ-yı Gülistân u Bostân”, Ẕikr-i Cemîl-i Saʿdî, Tahran 1364 hş., II, 175-196.
Tahsin Yazıcı, “Ehemmiyyet-i Âs̱ār-ı Saʿdî der İmparâtûrî-yi ʿOs̱mânî ve Devrân-ı Cumhûriyyet-i Türkiyye”, a.e., III, 317-328.
Gulâmalî Haddâd-ı Âdil, “Muḳāyese-yi Meyân-ı Gülistân ve Aḫlâḳ-ı Nâṣırî der Şîve-i Âmûzeş-i Feḍâʾil-i Aḫlâḳī”, a.e., III, 405-415.
M. Nazif Şahinoğlu, Sa’di-yi Şirazî ve İbn Teymiye’de Fert ve Cemiyet İlişkileri, İstanbul 1991.
Ali Deştî, “Saʿdî eş-Şîrâzî ḥakîmu Şîrâz ve şâʿirü’l-insâniyye”, ed-Dirâsâtü’l-edebiyyât, V/1, Beyrut 1342/1963, s. 18-21.
Tahsin Yazıcı, “Sa‘dî”, İA, X, 38-39.
“Saʿdî-yi Şîrâzî”, DMF, II, 2408.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 240-241 numaralı sayfalarda yer almıştır.