Bursa Enârî (Enarlı, Narlı) Tekkesi şeyhi Seyyid Ahmed Şerefeddin Efendi’nin oğlu olduğu için Enarlı Şeyhîzâde olarak da tanınan Mehmed Fahreddin Efendi (d. 1207/1792), babasının vefatı üzerine (1227/1812) aynı tekkeye postnişin olmuştur. Baldırzâde’nin Ravza-i Evliyâ’sı ile başlayıp İsmâil Belîğ’in Güldeste-i Riyâz-ı İrfân’ı ile devam eden Bursa vefeyâtlarının sonuncusu olan Gülzâr-ı İrfân adlı eseri 1263 (1847) yılında tamamlamış ve 27 Receb 1272’de (3 Nisan 1856) vefat ederek tekkesinin hazîresine defnedilmiştir.
Belîğ’in Güldeste’siyle Eşrefzâde Ahmed Ziyâeddin Efendi’nin Gülzâr-ı Sulehâ’sında yer alan şahıslardan bir seçme yaparak özet bilgiler veren müellif, daha sonra 1196-1257 (1782-1841) yılları arasında vefat edenleri eserine ilâve etmiştir. Kitap on ana bölümle (ravza) sekiz alt bölüme (tabaka) ayrılmıştır. Ancak bu ayırımın hangi esasa göre yapıldığı anlaşılmamaktadır. Birinci bölüm padişahlara, ikinci bölüm şehzadelere, üçüncü bölüm vezirlere, bu bölümde yer alan birinci alt bölüm Molla Fenârî, Molla Yegân, Molla Hüsrev gibi âlimlere, ikinci alt bölüm Anadolu ve Rumeli kazaskerlerine ayrılmıştır. Dördüncü bölümde Bursa’da yaşayan meşhur sûfîler ve şeyhler tanıtılmış, üçüncü alt bölümde de aynı konuya devam edilerek bazı dergâhlar postnişinleriyle birlikte ele alınmıştır. Dördüncü alt bölümde birçok sûfî ile beraber Emîr Sultan, Abdüllatîf el-Kudsî, Ahmed-i İlâhî, Üftâde, Seyyid Usûl, Ali Mest Edhemî, Mehmed Emin Nakşibendî, Muhyiddin Bursevî, Ahmed Baba, Cünûnî Ahmed Dede, İsmâil Hakkı Bursevî, Gazzî Ahmed, Şeyh Tâceddin Karamânî gibi, Bursa’daki tasavvufî hayatın önemli simaları menkıbeleriyle birlikte tanıtılmıştır. Beşinci bölüm kadılara, altıncı bölüm müderrislere, yedinci bölüm meczup ve abdallara, beşinci alt bölüm vâizlere, sekizinci bölüm dersiâmlara, dokuzuncu bölüm dedegâna, altıncı alt bölüm imam-hatiplere, yedinci alt bölüm mûsikişinas ve hânendelere, sekizinci alt bölüm şairlere, onuncu bölüm değişik mesleklerdeki bazı şahıslara ayrılmıştır.
Yer yer Arapça, Farsça tamlamalarla yüklü ağdalı bir dille yazılan Gülzâr-ı İrfân’da bazı şiirlere de yer verilmiştir. Eserin Mevlevî Zeki Dede tarafından istinsah edilen bir nüshası 1271’de (1855) Sultan Abdülmecid’e sunulmuş, bunun üzerine Fahreddin Efendi’nin tekkesi onarılmış ve kendisine ayda 500 kuruş maaş bağlanmıştır. Bu arada kitabın yayımlanması için teşebbüse geçilmişse de bu gerçekleşmemiştir (BA, Dahiliye, nr. 21197).
Diğer Bursa vefeyâtlarına göre oldukça hacimli olan Gülzâr-ı İrfân’ın iki nüshası bilinmektedir (Millet Ktp., Ali Emîrî, Şer‘iyye, nr. 1098, 383 varak; Âtıf Efendi Ktp., nr. 1923, 362 varak). Aslı kayıp bir nüshasının fotokopisi Mustafa Kara’nın özel kütüphanesindedir.
BİBLİYOGRAFYA
Mehmed Fahreddin, Gülzâr-ı İrfân, Millet Ktp., Ali Emîrî, Şer‘iyye, nr. 1098.
BA, Dahiliye, nr. 21197 (Zilkade 1271 tarihli arz tezkeresi).
Gazzîzâde Abdüllatif, Hulâsatü’l-vefeyât, İÜ Ktp., TY, nr. 224, vr. 22b, 27b, 29b.
a.mlf., Ravzatü’l-müflihîn, Bursa Eski Yazma ve Basma Eserler Ktp., Orhan Gazi, nr. 1041, vr. 27b.
Mehmed Râşid, Zübdetü’l-vekāyi‘ der Belde-i Celîle-i Burûsa, Millet Ktp., Tarih, nr. 89, 302, 778.
Mehmed Şemseddin, Yâdigâr-ı Şemsî, Bursa 1332, s. 123-124.
Osmanlı Müellifleri, II, 103.
Îżâḥu’l-meknûn, II, 376.
TCYK, s. 680-681.
Tayyib Gökbilgin, “Bursa’da Kuruluş Devrinin İlim Müesseseleri, İlim Adamları ve Bursa Tarihçileri Hakkında”, Necati Lugal Armağanı, Ankara 1968, s. 272.
Levend, Türk Edebiyatı Tarihi, s. 408-409.
Babinger (Üçok), s. 289, 341.
Abdulkerim Abdulkadiroğlu, Bursalı İsmail Beliğ, Ankara 1985, s. 114-115.
Mustafa Kara, Bursa’da Tarikatlar ve Tekkeler, Bursa 1990, I, 58.
“Gülzâr-ı İrfân”, TDEA, III, 401.
“Mehmed Fahreddin”, a.e., VI, 207.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1996 yılında İstanbul’da basılan 14. cildinde, 259-260 numaralı sayfalarda yer almıştır.