HÂKİM eş-ŞEHÎD

Eski kaynaklarda ne zaman doğduğu belirtilmemektedir. Bazı çağdaş araştırmacılar, Ahmed b. Hanbel’den rivayette bulunduğunu ileri sürerek 241 (855) yılından önce doğduğunu kaydetmekteyse de (Sezgin, I, 443) onun Ahmed b. Hanbel’den doğrudan değil Ebû Recâ Muhammed b. Hamdûye vasıtasıyla rivayette bulunduğu dikkate alınırsa bunun doğru olmadığı anlaşılır. Üstlendiği devlet görevi dolayısıyla “Hâkim” (Gerdîzî, s. 154), bu görevi sırasında öldürülmesi sebebiyle de “Şehîd” lakabını almıştır.

Küçük yaştan itibaren iyi bir eğitim gördü; ilmî şahsiyeti yanında şairliği ve münazaralardaki maharetiyle de dikkatleri üzerinde topladı. Kendi memleketi olan Merv’den başka Buhara, Nîşâbur, Rey, Bağdat, Kûfe, Mekke ve Kahire gibi ilim merkezlerini dolaşarak Ebû Recâ Muhammed b. Hamdûye el-Hûrekānî, Yahyâ b. Sâsûye ez-Zühelî, Abdullah b. Şîrûye, Heysem b. Halef ed-Dûrî, Ali b. Abbas el-Becelî, Mufaddal b. Muhammed el-Cenedî, Muhammed b. Saîd en-Nevcâbâzî ve Hasan b. Süfyân en-Nesevî gibi âlimlerden hadis tahsil etti.

Döneminde Buhara ve civarının en meşhur âlimleri arasında yer alan Hâkim eş-Şehîd fıkıh yanında hadis alanındaki bilgisi sebebiyle de bir muhaddis olarak kabul edilmiştir. Hâkim en-Nîsâbûrî gibi bazı hadisçiler, özellikle metodoloji açısından onu kendi zamanlarındaki fakihlere göre hadisçilere daha yakın görmüşlerdir. Yine Hâkim en-Nîsâbûrî, kendilerinden hadis yazdığı Hanefî âlimleri arasında ondan daha çok hadis bileni ve hadisi ondan iyi anlayanı görmediğini ifade eder. Sem‘ânî de Hâkim’in 60.000 hadisi ezbere bildiğini söyler.

Uzun süre Buhara’da kadılık yapan ve bu görevi sırasında adaletiyle meşhur olan Hâkim eş-Şehîd, özel hayatındaki örnek şahsiyeti ile de halkın sevgisini kazanmıştır. Bu görevde iken, Sâmânîler’in Horasan Emîri Nasr b. Ahmed’in oğlu Ebû Muhammed Nûh (I. Nûh) başta olmak üzere birçok devlet adamı onun ders ve sohbetlerine devam ediyordu. Nasr b. Ahmed’den sonra emîr olan oğlu Nûh hocası Hâkim eş-Şehîd’i vezirliğe tayin etti ve bundan sonra âdeta bütün devlet işlerini ona bıraktı. Bu görevi esnasında da ilmî faaliyetlerinden geri kalmayan Hâkim eş-Şehîd, idarî açıdan zaman zaman bazı devlet adamlarının tenkitlerine mâruz kalmıştır.

İç isyanların ve devletin dağılma alâmetlerinin görülmeye başlandığı I. Nûh devrinde maaşların ödenmesinde ve erzak dağıtımındaki gecikmelerden veziri sorumlu tutan askerler bir gece ayaklandılar ve 334 yılı Rebîülâhir ayında (Kasım 945) Hâkim’i öldürdüler. Ölüm tarihi 335 (946) veya 344 (955) olarak da kaydedilmektedir. Bazı kaynaklarda, ayaklanma sırasında olaylardan sorumlu tutulan Hâkim eş-Şehîd’in idam edilmek üzere emîr tarafından askerlere teslim edildiği ileri sürülür.

Eserleri. Çok yönlü bir âlim olan Hâkim eş-Şehîd’in yazdığı nakledilen eserlerin büyük kısmı günümüze ulaşmamıştır. Bilinen eserleri şunlardır:

1. el-Kâfî. Müellif, en önemli eseri olan ve el-Muḫtaṣarü’l-kâfî diye de anılan bu çalışmasında İmam Muhammed’in zâhirü’r-rivâye kitaplarını birleştirip tekrarları çıkararak konuları fıkıh bablarına göre tanzim etmiştir. Hanefî mezhebindeki zâhirü’r-rivâye görüşlerin tesbiti konusunda güvenilir bir kitap olan el-Kâfî mezhepte İmam Muhammed’in eserlerinden sonra temel kaynaklardan biri sayılır (yazmaları için bk. Sezgin, I, 443). İmam Muhammed’in nevâdir rivayete dayanan Kitâbü’ş-Şürût ve Kitâbü’l-Ḥiyel’i ile Ebû Yûsuf’un İḫtilâfü Ebî Ḥanîfe ve İbn Ebî Leylâ adlı eserinin de yer aldığı (el-Kâfî, vr. 653^b vd.; Serahsî, XXX, 128-215) el-Kâfî’nin birkaç şerhi arasında en önemlisi Şemsüleimme es-Serahsî tarafından kaleme alınan el-Mebsûṭ’tur (I-XXX, Kahire 1324-1331).

2. el-Münteḳā. Bir önceki eser gibi mezhep imamı ve talebelerinin görüşlerini toplayan önemli kitaplardan biri olup Takıyyüddin et-Temîmî ve Kâtib Çelebi’nin bazı nevâdir görüşleri de ihtiva ettiğini kaydetmelerine karşılık (eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, I, 36; Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1851) Abdülhay el-Leknevî zâhirü’r-rivâye görüşleri topladığını belirtmektedir (en-Nâfiʿu’l-kebîr, s. 17). Ancak eser el-Kâfî kadar yaygınlaşmamış ve zamanla kaybolmuştur.

Hâkim eş-Şehîd’e nisbet edilen diğer eserler de şunlardır: el-Ġurer (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1202), el-Müstaḫlaṣ mine’l-Câmiʿ (Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 37), Şerḥu’l-Câmiʿ (Sem‘ânî, VII, 426), Uṣûlü’l-fıḳh (a.g.e., VII, 426), el-İşârât (İbn Âbidîn, I, 21), Muḫtaṣaru Kitâbi’l-Ḥiyel, el-Muḫtaṣar. Bunlardan bir kısmının yukarıdaki eserlerin değişik adları veya bazı bölümleri olması mümkündür. İmam Muhammed’in Kitâbü’l-Ḥiyel’inin talebesi Ebû Hafs el-Kebîr tarafından yapılan bir rivayetinin ihtisarı olduğu söylenen Muḫtaṣaru Kitâbi’l-Ḥiyel bazı araştırmacılara göre müstakil bir eser değildir. Hâkim eş-Şehîd, İmam Muhammed’in bu eserini el-Kâfî içerisinde özetlemiş olup Serahsî’nin el-Mebsûṭ’undaki “Kitâbü’l-Ḥiyel” bu ihtisarın şerhidir. Serahsî, el-Mebsûṭ’un mukaddimesinde ve çeşitli yerlerde el-Kâfî’den söz etmeyip şerhettiği metni el-Muḫtaṣar adıyla anarken İbn Âbidîn ve Leknevî her ikisini ayrı eser olarak kaydetmekte, Leknevî ayrıca el-Muḫtaṣar’ın Ebû Abdullah ed-Dâmegānî tarafından şerhedildiğini de belirtmektedir (Mecmûʿatü’r-resâʾil, I, 21; el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 182, 185).

BİBLİYOGRAFYA

Hâkim eş-Şehîd, el-Kâfî, Süleymaniye Ktp., Süleymaniye, nr. 580.

Ahmed b. Muhammed el-Halîfe en-Nîşâbûrî, Telḫîṣ-i Târîḫ-i Nîşâbûrî (nşr. Behmân Kerîmî), Tahran, ts. (Kitâbhâne-i İbn Sînâ), s. 109.

Nerşahî, Târîḫu Buḫârâ (trc. Emîn Abdülmecîd Bedevî – Nasrullah Mübeşşir et-Tırâzî), Kahire, ts. (Dârü’l-maârif), s. 18.

Gerdîzî, Zeynü’l-aḫbâr (nşr. Abdülhay Habîbî), Tahran 1347 hş./1968, s. 154-155.

Serahsî, el-Mebsûṭ, I, 3-4; XXX, 128-215.

Sem‘ânî, el-Ensâb, VII, 424-426.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, VI, 346-347.

İbnü’l-Esîr, el-Kâmil, VIII, 403-404, 458-459.

a.mlf., el-Lübâb, II, 217-218.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, III, 313-315.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 215.

İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim (nşr. İbrâhim Sâlih), Beyrut 1412/1992, s. 231-232.

Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, I, 36.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1202, 1378, 1851-1852.

İbn Âbidîn, Mecmûʿatü’r-resâʾil, I, 20-21.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 182, 185-186.

a.mlf., en-Nâfiʿu’l-kebîr (Süyûtî, el-Câmiʿu’ṣ-ṣaġīr içinde), Beyrut 1406/1986, s. 17.

Brockelmann, GAL, I, 182; Suppl., I, 294.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, II, 37.

Ziriklî, el-Aʿlâm, VII, 242.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, XI, 185.

Sezgin, GAS, I, 443.

Bilmen, Kamus², I, 365.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 32, 41, 43.

Saffet Köse, İslâm Hukukunda Kanuna Karşı Hile, İstanbul 1996, s. 41.

Hayreddin Karaman, İslâm Hukuk Tarihi, İstanbul, ts. (İrfan Yayınevi), s. 78, 98, 130.

M. Ebû Zehre, Ebû Ḥanîfe, [baskı yeri ve tarihi yok] (Dârü’l-fikri’l-Arabî), s. 216-217, 418-419.

M. İbrâhim Ahmed, el-Meẕheb ʿinde’l-Ḥanefiyye (Dirâsât fi’l-fıḳhi’l-İslâmî içinde), Mekke, ts. (Matâbiu’s-Safâ), s. 74.

Eyyüp Said Kaya, Hanefî Mezhebinde Nevazil Literatürünün Doğuşu ve Ebu’l-Leys es-Semerkandi’nin Kitabu’n-Nevazil’i (yüksek lisans tezi, 1996), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, s. 18-19, 22, 27.

K. V. Zetterstéen, “Nûh”, İA, IX, 346-347.