22 Aralık 1896’da kuruluş kanunu tasdik edilen el-Cem‘iyyetü’l-Haldûniyye 15 Mayıs 1897’de faaliyete başlamıştır. Cemiyetin kurucuları Tunuslu Hayreddin Paşa’nın teşkil ettiği, Fransız liseleri tarzında eğitim veren Sâdıkī Koleji ile Zeytûne Medresesi mezunlarıdır. Hayreddin Paşa, geleneksel İslâmî eğitime yeni bir yön vererek yabancı dillerle modern ilimlerin öğretiminin birlikte yapılmasını istiyordu. Bu gayeyi gerçekleştirmek için kurulan el-Cem‘iyyetü’l-Haldûniyye fizik, kimya, zooloji, botanik, ekonomi, coğrafya, siyaset, Fransızca, modern edebiyat, tarih, hukuk gibi çeşitli alanlarla ilgili olarak basit seviyede düzenlediği dersler sayesinde halkı aydınlatmaya çalışmıştır. 1898 yılından itibaren Haldûniyye’de düzenlenen modern öğrenim Zeytûne Medresesi’nde de uygulanmaya başlanmıştır. Bunda, 12 Kasım 1898 tarihli bir kararnâme ile Fransız himaye idaresinin, Tunuslu memurların seçiminde Haldûniyye diploması sahiplerine öncelik tanımasının da etkisi olduğu söylenebilir.
Cemiyet, faaliyetini sürdürebilmek için başta muhafazakâr görüş sahipleri olmak üzere birçok güçlükle mücadele etmek zorunda kalmıştır. Ayrıca malî imkânların kısıtlı olması yüzünden ders ve konferansların düzenlenmesi, kütüphane için kitap temini, ilmî deneyler için de laboratuvar malzemesi satın alınması gibi hususlarda da zorluklarla karşılaşılmıştır. I. Dünya Savaşı’na kadar Haldûniyye’de modern Arapça ile verilen eğitim çeşitli ilim dallarındaki öğrenciler kadar yetişkinlere de faydalı olmuştur.
Cemiyetin idare heyeti bir başkan ve seçimle gelen on bir üyeden oluşmaktaydı. Cemiyetin son başkanı, Zeytûne’de yetişmiş ve modern fikirleri benimsemiş bir kişi olan Şeyh Muhammed Fâzıl İbn Âşûr’dur (ö. 1970). 1945’te başkan olan Şeyh Muhammed’in görevi Tunus’ta eğitim reformunun yapıldığı ve cemiyetin klasik şekline son verildiği 1958 yılına kadar sürmüştür. İbn Âşûr, Haldûniyye’ye benzer başka teşekküllerin de kurulmasına öncülük yaparak cemiyetin hedeflerini yenileştirmeye ve genişletmeye çalışmıştır. Gösterdiği faaliyetlerden biri Arapça eğitimin yaygınlaştırılması, Arap ülkeleri üniversitelerine gidecek öğrencileri hazırlayacak bir Arapça programının ihdasıdır. Diğer bir faaliyeti de İslâm kültürünü yeniden canlandırmak için konferanslar düzenleyerek İslâm dünyası üzerinde etkili yeni gerçekleri de dikkate alan bir İslâm araştırmaları enstitüsü kurmasıdır. İbn Âşûr’un üçüncü önemli faaliyeti ise hukuk eğitimini modernleştirmek, Tunus adliyesine hâkim ve avukat yetiştirmek üzere 1946’da Arap Hukuk Enstitüsü’nü faaliyete geçirmesidir. Aynı yıl felsefe kısmı öğrencilerini olgunluk imtihanına hazırlamak, İslâm felsefesinin önemli cereyanlarını tanıtmak amacıyla bir de felsefe enstitüsü kurmuştur.
el-Cem‘iyyetü’l-Haldûniyye, kuruluşundan itibaren pedagojik gelişmeye uygun olarak öğrenciler yetiştirmek, yetişkin kimselerin de genel kültürlerini arttırmak ve yeni bilgilerle donatmak hususunda büyük hizmetlerde bulunmuştur. Zamanla özel bir cemiyet olmaktan çıkarak çeşitli kültür faaliyetlerinde bulunan Haldûniyye âdeta bir millî kültür enstitüsüne dönüşmüştür.
BİBLİYOGRAFYA
Mohamed Lasram, Une association en Tunisie: La Khaldounia, Tunus 1906.
M. Fâzıl İbn Âşûr, el-Ḥareketü’l-edebiyye ve’l-fikriyye fî Tûnis, Kahire 1956, s. 41-80.
Mongi Sayadi, al-Jam’iyya al-Khaldūniyya 1896-1958, Tunus 1974.
a.mlf., “al-K̲h̲aldūniyya”, EI2 (Fr.), IV, 957.
Ahmed Abdesselâm – Nébil ben Khélil, Sadiki et les sadikiens, Tunus 1975, s. 87-89.
J. O. Voll, Islam: Continuity and Change in the Modern World, Boulder 1982, s. 100.
Ahmed Hâlid, Eḍvâʾ mine’l-bîʾeti’t-Tûnisiyye ʿale’ṭ-Ṭâhiri’l-Ḥaddâd ve niḍâlü cîl, Tunus 1985, s. 14-17.
K. J. Perkins, Historical Dictionary of Tunisia, London 1989, s. 75.
Atillâ Çetin, “Tunus’ta Bir Eğitim Kurumu: Sadıkî Koleji (1875)”, Prof. Dr. Bekir Kütükoğlu’na Armağan, İstanbul 1991, s. 395-404.
E. Amar, “La Khaldounia”, RMM, III (1907), s. 352-363.
Bu madde TDV İslâm Ansiklopedisi’nin 1997 yılında İstanbul’da basılan 15. cildinde, 230-231 numaralı sayfalarda yer almıştır.