HALEBÎ, Nûreddin

975’te (1567-68) Kahire’de doğdu. Uzun yıllar Şemseddin er-Remlî’nin derslerine devam etti. Muhammed el-Bekrî, Nûreddin ez-Zeyyâdî, Şehâbeddin Ahmed b. Kāsım el-Abbâdî gibi Şâfiî âlimlerinden hadis rivayet etmiş, kendisinden de Şehâbeddin el-Acemî ve Nûreddin eş-Şebrâmellisî rivayette bulunmuşlardır. İmam Şâfiî’nin kabri yakınındaki Sâlihiyye Medresesi’nde müderrislik yapan Halebî ilmiyle âmil, güzel ahlâklı ve çalışkan bir kimse olup hayatını ilim öğrenmek ve öğretmekle geçirmiştir. 29 Şâban 1044’te (17 Şubat 1635) vefat etti ve Mücâvirîn Kabristanı’na defnedildi.

Eserleri. Fıkıh, tefsir, hadis, Arap dili ve edebiyatı, tarih ve tasavvuf sahalarında temayüz eden Halebî çoğu hâşiye, şerh ve telhis olmak üzere kırktan fazla eser yazmış olup bunların başlıcaları şunlardır:

1. es-Sîretü’l-Ḥalebiyye (İnsânü’l-ʿuyûn fî sîreti’l-emîni’l-meʾmûn). Halebî, Ebü’l-Mevâhib Muhammed b. Muhammed es-Sıddîkī’nin işaretiyle kaleme alıp 1043’te (1633) tamamladığı bu eserini, İbn Seyyidünnâs’ın ʿUyûnü’l-es̱er’i ile Şemseddin eş-Şâmî’nin es-Sîretü’ş-Şâmiyye’sini ihtisar ederek meydana getirmiştir. Ayrıca esere Muhammed b. Saîd el-Bûsîrî’nin el-Hemziyye fi’l-medâʾiḥi’n-nebeviyye ve el-Kevâkibü’d-dürriyye fî medḥi ḫayri’l-beriyye adlı eserleri, İbn Seyyidünnâs’ın Büşra’l-lebîb bi-ẕikra’l-Ḥabîb adlı divanı ve Takıyyüddin es-Sübkî’nin et-Tâʾiyye’sinden de bazı ilâvelerde bulunmuştur (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 180; Ahlwardt, IX, 170). Kitapta Hz. Peygamber’in soyu, doğumu, annesinin ve dedesi Abdülmüttalib’in vefatları, amcası Ebû Tâlib’in yanında kaldığı dönem, peygamber olması, ilk müslümanlar, Hz. Hamza ve Hz. Ömer’in müslüman oluşu, Habeşistan’a hicret, Tâif Seferi, isrâ ve mi‘rac, Medine’ye hicret, Resûl-i Ekrem’in katıldığı gazveler, çeşitli hükümdarlara gönderdiği davet mektupları, Vedâ haccı, Hz. Peygamber’in yakınları, şairleri, müezzinleri ve aşere-i mübeşşere hakkında bilgi verilmektedir. Eser, Resûl-i Ekrem’in doğumundan ölümüne kadar cereyan eden olayların kronolojisiyle son bulmaktadır. es-Sîretü’l-Ḥalebiyye diğer siyer kitaplarından farklı bir yönü bulunmayan, konuları iyi tasnif edilmemiş derleme bir eserdir. Bununla birlikte İslâm dünyasında büyük ilgi görmüş, ihtisar ve tercüme edilmiş, ayrıca manzum hale getirilmiştir. Çeşitli baskıları yapılan kitap (Kahire 1280, 1304, 1308; Bulak 1292) Muhammed Altuncî tarafından bazı ilâvelerle birlikte yayımlanmıştır (Dımaşk 1409/1989). Bennâ diye meşhur olan Şehâbeddin Ahmed b. Muhammed ed-Dimyâtî eseri Muḫtaṣarü’s-Sîreti’l-Ḥalebiyye (DİA, V, 458), Ahmed b. Ebû Bekir el-Arîfî el-Bathîşî Ḫulâṣatü’l-es̱er fî sîreti seyyidi’l-beşer, Abdürrezzâk el-Mişlînî de Risâle fî âli’l-beyt (Brockelmann, GAL, II, 395; Suppl., II, 418) adlarıyla ihtisar etmişlerdir. es-Sîretü’l-Ḥalebiyye, Ebû Bekir b. Mahmûd el-Ömerî tarafından bir cüz halinde nazmedilmişse de tamamlanamamıştır (Kehhâle, III, 75). Mütercim Âsım Efendi’nin Terceme-i Siyerü’l-Halebî adıyla Türkçe’ye çevirdiği (Kahire 1248) ve yanlışlıkla Nûreddin el-Halebî’ye nisbet ettiği kitabın asıl müellifi İbrâhim b. Mustafa el-Halebî el-Mudarî olup bu eser Naẓmü’s-Sîre adını taşımaktadır (Murâdî, I, 39).

2. Ḫayrü’l-kelâm ʿale’l-besmele ve’l-ḥamdele (Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye, Teymur, Tefsir, nr. 402). Zekeriyyâ el-Ensârî’nin Şerḥu’l-besmele’sine şerhtir.

3. Ḥâşiye ʿalâ Menheci’l-Ḳāḍî Zekeriyyâ. Nevevî’nin Şâfiî fıkhına dair Minhâcü’ṭ-ṭâlibîn adlı eserine Zekeriyyâ el-Ensârî’nin yazdığı şerhe hâşiye olarak kaleme alınan eserin bir nüshası Bibliothèque Nationale’de kayıtlıdır (MS. Ar., nr. 1015-1016; ayrıca bk. Brockelmann, GAL, I, 498; Suppl., I, 682).

4. en-Naṣîḥatü’l-ʿaleviyye fî beyâni ḥüsni’ṭ-ṭarîḳati’s-sâdeti’l-Aḥmediyye. Seyyid Ahmed el-Bedevî’nin (ö. 675/1276) hayatı, kerametleri ve kurduğu Ahmediyye tarikatı hakkındaki bu eserin (İA, V/1, s. 123) Süleymaniye (Hacı Mahmud Efendi, nr. 2799; Bağdatlı Vehbi Efendi, nr. 2126/2) ve İskenderiye (Tasavvuf, nr. 50) kütüphanelerinde nüshaları bulunmaktadır.

5. ʿİḳdü’l-mercân fîmâ yeteʿallaḳ bi’l-cân. Bedreddin Muhammed eş-Şiblî’nin cinlere dair Âkâmü’l-mercân fî aḥkâmi’l-cân adlı eserinin muhtasarıdır (nşr. Mustafa Âşûr, Kahire 1408/1988).

6. el-Ferâʾidü’l-ʿuḳūdi’l-ʿaleviyye fî ḥalli elfâẓi Şerḥi’l-Ezheriyye (Süleymaniye Ktp., Lâleli, nr. 3472). Hâlid b. Abdullah el-Ezherî’nin el-Muḳaddimetü’l-Ezheriyye fî ʿilmi’l-ʿArabiyye’sine yapılan şerhin şerhidir.

7. Buġyetü ẕevi’l-aḥlâm bi-aḫbâri men ferece kürbühû bi-rüʾyeti’l-Muṣṭafâ fi’l-menâm (Kahire 1303).

Halebî’nin kaynaklarda adı geçen diğer eserleri de şunlardır: Ḥasenâtü’l-vecenâti’n-nevâżir mine’l-vücûh ve’n-neẓâʾir, Duḫânü’t-tebaġ, Ḥâşiye ʿalâ Şerḥi’l-Minhâc, Şerḥ ʿalâ Şerḥi’l-Ḳaṭr, Meṭâliʿu’l-büdûr fi’l-cemʿ beyne’l-Ḳaṭr ve’ş-Şüẕûr (İbn Hişâm’ın Ḳaṭrü’n-nedâ adlı eseri ve meşhur nahiv kitabı Şüẕûrü’ẕ-ẕeheb ile ilgili bir çalışmadır), eṭ-Ṭırâzü’l-menḳūş fî evṣâfi’l-Ḥubûş, el-Câmiʿu’l-ezher limâ teferraḳa min mülaḥi’ş-Şeyḫi’l-ekber, el-Leṭâʾif min ʿAvârifi’l-maʿârif, el-Meḥâsinü’s-seniyye mine’r-Risâleti’l-Ḳuşeyriyye.

BİBLİYOGRAFYA

Halebî, İnsânü’l-ʿuyûn, mukaddime, I, 3-5.

Muhibbî, Ḫulâṣatü’l-es̱er, III, 122-124.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 141, 180; II, 1352.

Murâdî, Silkü’d-dürer, I, 39.

Ahlwardt, Verzeichnis, IX, 170.

Abdülhay el-Kettânî, Fihrisü’l-fehâris, I, 344-345.

Serkîs, Muʿcem, I, 786-787.

Brockelmann, GAL, I, 498; II, 395; Suppl., I, 682; II, 418.

a.mlf., “Halebî”, İA, V/1, s. 123.

Îżâḥu’l-meknûn, I, 402, 441; II, 82, 123, 440, 497.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 755-756.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, III, 75; VII, 3.

Ziriklî, el-Aʿlâm (Fethullah), I, 240; IV, 251-252.

Abdülvehhâb İbrâhim Ebû Süleyman, Kitâbetü’l-baḥs̱i’l-ʿilmî, Cidde 1403/1983, s. 572.

Ömer Ferruh, Meʿâlimü’l-edebi’l-ʿArabî, Beyrut 1406/1986, II, 479-485.

Kāmûsü’l-a‘lâm, III, 1975.

M. Fuad Köprülü, “Âsım”, İA, I, 672.

J. W. Fück, “al-Ḥalabī”, EI² (İng.), III, 90.

Tayyar Altıkulaç, “Bennâ, Ahmed b. Muhammed”, DİA, V, 458.