HALLÂL, Ebû Bekir

234 (848) veya 235 (849) yılında Bağdat’ta doğdu. Fıkhı Ahmed b. Hanbel’in talebelerinden öğrendi. Ebû Bekir el-Merrûzî, İmam Ahmed’in iki oğlu Sâlih ve Abdullah ile amcasının oğlu Hanbel b. İshak, Ebû Dâvûd es-Sicistânî, İbrâhim el-Harbî, Hasan b. Arefe, Ya‘kūb b. Süfyân el-Fesevî, Abbas b. Muhammed ed-Dûrî, Ebû Bekir Muhammed b. İshak es-Sâgānî gibi pek çok hocadan ders aldı.

Ahmed b. Hanbel’in fıkhî görüşlerini ve fetvalarını toplamak için Suriye, Cezîre, Mısır ve İran’da pek çok bölgeyi dolaştı; buralarda İmam Ahmed’den veya onun öğrencilerinden ders alan pek çok âlimle görüştü; İmam Ahmed’in görüşlerini derleyip el-Câmiʿ adlı eseri meydana getirdi. Bu eseriyle Hanbelî mezhebini yok olmaktan kurtardı ve mezhep içinde bir otorite haline geldi. Kendisinden önce Hanbelîlik henüz müstakil bir mezhep hüviyetini kazanmamıştı. Ebû Bekir Muhammed b. Hüseyin b. Şehriyâr, “Hepimiz Ebû Bekir el-Hallâl’e tâbiyiz. İmam Ahmed’in ilmine vâkıf olma ve onu derleme konusunda hiç kimse kendisini geçememiştir” der (Hatîb, V, 113; Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 298).

Bağdat’taki Mehdî Camii’nde ders veren Hallâl mezhebin yayılmasına hizmet eden çok sayıda ilim adamı yetiştirdi. Öğrencileri arasında Gulâmü’l-Hallâl lakabıyla tanınan Abdülazîz b. Ca‘fer, Ebü’l-Hüseyin Muhammed b. Muzaffer el-Bezzâz ve Hasan b. Yûsuf es-Sayrafî gibi âlimler vardır.

Ebû Bekir el-Hallâl, 2 Rebîülevvel 311 (20 Haziran 923) Cuma günü Bağdat’ta vefat etti ve hocası Ebû Bekir el-Merrûzî’nin kabrinin yanına İmam Ahmed’in ayak ucuna defnedildi. Bazı kaynaklar vefat gününü 2 Rebîülâhir (20 Temmuz) Cumartesi olarak verirlerse de cuma günü öldüğü konusunda ittifak bulunduğuna göre birinci tarih doğru olmalıdır. Hallâl, eserleri ve dersleriyle Ahmed b. Hanbel’in fıkhî görüşlerinin yayılmasına öncülük etmiştir. Daha sonra gelen Hanbelî fakihleri, onun eserlerinde yer almayan rivayetleri derleyerek eksikleri tamamlamışlar ve bu şekilde oluşan mezhep literatürünü önce özetleme, sonra şerhetme ve diğer mezhep imamlarının görüşleriyle karşılaştırma yoluyla geliştirip sistemli hale getirmişlerdir.

Eserleri. 1. Kitâbü’s-Sünne. Kaynaklarda adı kısaca es-Sünne olarak da geçer. Selef âlimleri, sahih akîdeyi ihtiva eden ve bid‘atçı fırkalara karşı bu akîdeyi savunan kitaplara genel olarak “es-Sünne” adını verdiklerinden Hallâl de eseri için bu adı seçmiştir. Esere Kitâbü’l-Müsned veya kısaca Müsned adının verilmesi ise içinde yer alan bilginin umumiyetle İmam Ahmed’e isnat edilmesinden dolayı olup kitap üzerinde bir doktora çalışması yapan Ziyâeddin Ahmed tarafından gerçekleştirilen neşri de el-Müsned min mesâʾili Ebî ʿAbdillâh Aḥmed b. Muḥammed b. Ḥanbel adını taşımaktadır (Dakka 1980). Dönemin hemen hemen bütün kelâm problemlerini ele alan eserin günümüze ulaşan ve yedi bölümden (cüz) meydana gelen yazma nüshasının sonunda müstensihin düştüğü, “Aslın ilk cildi sona erdi” kaydıyla (es-Sünne, nâşirin mukaddimesi, s. 45), klasik kaynaklarda bu eserin üç cilt olduğu şeklindeki açıklama göz önüne alınarak mevcut nüshanın bütün eserin ancak üçte birini teşkil ettiği söylenebilir. Bu yedi bölümden üçü Atıyye ez-Zehrânî tarafından es-Sünne adıyla neşredilmiştir (Riyad 1410/1989).

2. el-Câmiʿ. Hanbelî mezhebinin ilk temel fıkıh kitabıdır. İbnü’l-Cevzî, pek çok kaynakta yirmi cilt kadar olduğu belirtilen bu eserin 200 cüz olduğunu söyler. İbn Teymiyye, Hallâl’in çeşitli şehirleri dolaşarak İmam Ahmed’in fıkıh meseleleri hakkında söylediklerini yaklaşık kırk ciltte derlemiş olmasına rağmen ondan gelen pek çok hususun kitaplarında yer almadığını belirtir (Mecmûʿu fetâvâ, XXXIV, 111). Hallâl el-Câmiʿde zaman zaman kendi görüşlerini belirtirse de eserin büyük bir kısmı İmam Ahmed’in sorulan sorulara verdiği cevaplardan meydana gelmiş olup onun görüşleri hadislerle, sahâbe ve tâbiînden gelen rivayetlerle desteklenmekte, yer yer fakihlerin farklı görüşleri aktarılmakta ve İmam Ahmed’den gelen rivayetler arasında tercihte bulunulmaktadır. İmam Ahmed’in görüşlerinin bir kısmı daha önce oğulları Abdullah (Mesâʾilü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel, nşr. Züheyr eş-Şâvîş, Beyrut 1400/1980, 1. bs.; Beyrut 1988, 3. bs.) ve Sâlih (Mesâʾilü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel, nşr. Fazlurrahman b. Dîn Muhammed, I-III, Delhi 1408/1988) tarafından derlenmişse de onların eserleri geniş hacimli değildir. Ayrıca Sâlih’in eserinde fıkhî tertibe riayet edilmediği gibi fıkıh dışı konulara da yer verilmiştir. Hallâl ise fıkıh kitaplarının bilinen tertibini takip ederek bütün rivayetleri toplamaya çalışmıştır. el-Câmiʿin günümüze ulaşan bölümlerinden üçünü Seyyid Kisrevî Hasan tahkik ederek Aḥkâmü ehli’l-milel mine’l-Câmiʿ li-mesâʾili’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (Beyrut 1414/1994) ve el-Vuḳūf ve’t-tereccül mine’l-Câmiʿ li-mesâʾili’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (Beyrut 1415/1994) adlarıyla yayımlamıştır. İbn Teymiyye Aḥkâmü ehli’l-milel’den alıntılar yapmıştır (Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl, VIII, 390-398; krş. Aḥkâmü ehli’l-milel, s. 14-16, 23-24). Eserin vakıflarla ilgili bölümü ayrıca Abdullah b. Ahmed b. Ali ez-Zeyd tarafından vakıf kavramı ve tarihi, Hallâl’in biyografisi ve eserlerinin yer aldığı geniş bir girişle birlikte (I, 18-181) ve dipnotlarda diğer Hanbelî fakihlerinin görüşlerinin yanı sıra Hanefî, Mâlikî ve Şâfiî mezheplerinin görüşleri de verilerek Kitâbü’l-Vuḳūf min mesâʾili’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel eş-Şeybânî adıyla neşredilmiştir (I-II, Riyad 1410/1989). el-Câmiʿin bir başka bölümü olan “Kitâbü Aḥkâmi’n-nisâʾ” Abdülkādir Ahmed Atâ tarafından aynı adla yayımlanmıştır (1400 [Dârü’t-türâsi’l-Arabî]). Bu neşirde konuyla ilgili olarak İmam Ahmed’den gelen, ancak kitabın aslında bulunmayan rivayetler müellifin tertibini bozacak şekilde verilmiştir. el-Câmiʿi şerheden Gulâmü’l-Hallâl eseri tamamlayıcı mahiyette Zâdü’l-müsâfir’i kaleme almıştır.

3. el-Emr bi’l-maʿrûf ve’n-nehy ʿani’l-münker. Bazı çağdaş araştırmacılar, klasik kaynaklarda Hallâl’in eserleri arasında adı geçmeyen bu kitabı el-Câmiʿin bir bölümü sayarlar. Kitap İsmâil el-Ensârî (Riyad 1389/1969), Abdülkādir Ahmed Atâ (Kahire 1975; Beyrut 1406/1986) ve Meşhûr Hasan Süleyman – Hişâm es-Sekkā (1410/1990 [el-Mektebü’l-İslâmî]) tarafından neşredilmiştir.

4. el-Ḥas̱ ʿale’t-ticâre ve’ṣ-ṣınâʿa ve’l-ʿamel ve’l-inkâr ʿalâ men yeddeʿi’t-tevekkül fî terki’l-ʿamel ve’l-ḥucce ʿaleyhim fî ẕâlike. Mahmûd b. Muhammed el-Haddâd, daha önce Dımaşk’ta basılan eseri (1348/1929) rivayetlerinin tahrîclerini yaparak tekrar yayımlamıştır (Riyad 1407/1987).

5. Ṭabaḳātü aṣḥâbi Aḥmed. Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bir mecmua içinde (nr. 106, vr. 28-52) bir bölümü yer alan eser, sonraki biyografi yazarlarının ilk dönem Hanbelî âlimleri hakkında temel kaynağı olmuştur.

Ebû Bekir el-Hallâl’in rivayet ettiği Ahmed b. Hanbel’in er-Red ʿale’z-zenâdıḳa ve’l-Cehmiyye adlı eseri Abdülazîz İzzeddin es-Seyrevân tarafından neşredilmiştir (Dımaşk 1408/1988). İbn Teymiyye, İmam Ahmed’in er-Red ʿale’z-zenâdıḳa ve’l-Cehmiyye fîmâ şekket fîhi min müteşâbihi’l-Ḳurʾân ve teʾevvelethü ʿalâ ġayri teʾvîlih adlı eserini Hallâl’in es-Sünne’de zikrettiğini belirtir (Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl, I, 221).

Kaynaklarda Hallâl’in el-ʿİlm (İbn Teymiyye’ye göre İmam Ahmed’in fıkıh usulüne dair görüşlerini toplayan en geniş eserdir, bk. el-Îmân, s. 342), el-ʿİlel (üç cilt olduğu rivayet edilmektedir), Tefsîrü’l-ġarîb, el-Edeb, Aḫlâḳu Aḥmed b. Ḥanbel adlı eserlerinin de bulunduğu zikredilmektedir.

BİBLİYOGRAFYA

Hallâl, es-Sünne (nşr. Atıyye ez-Zehrânî), Riyad 1410/1989, nâşirin mukaddimesi, s. 31-61.

a.mlf., Kitâbü’l-Vuḳūf (nşr. Abdullah b. Ahmed ez-Zeyd), Riyad 1410/1989, nâşirin mukaddimesi, I, 74-181.

a.mlf., Aḥkâmü ehli’l-milel mine’l-Câmiʿ li mesâʾili’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel (nşr. Seyyid Kisrevî Hasan), Beyrut 1414/1994, s. 14-16, 23-24.

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, V, 112-113.

Şîrâzî, Ṭabaḳātü’l-fuḳahâʾ, s. 145.

İbn Ebû Ya‘lâ, Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, II, 12.

İbnü’l-Cevzî, Menâḳıbü’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel, Kahire 1349/1931 → Beyrut 1977, s. 512.

İbn Teymiyye, Derʾü teʿârużi’l-ʿaḳl ve’n-naḳl (nşr. M. Reşâd Sâlim), [Riyad], ts. (Dârü’l-Künûzi’l-edebiyye), I, 221; II, 23-25, 29-32, 66-71; VI, 260; VIII, 390-398.

a.mlf., Mecmûʿu fetâvâ, XXXIV, 111-112.

a.mlf., el-Îmân, Beyrut 1993, s. 342, 384-388.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIV, 297-298.

a.mlf., el-ʿUlüv fi’l-ʿaliyyi’l-ġaffâr, Medine 1388/1968, s. 171, 178.

İbn Kayyim el-Cevziyye, İʿlâmü’l-muvaḳḳıʿîn, I, 28.

Safedî, el-Vâfî, XIII, 99.

İbn Kesîr, el-Bidâye, XI, 148.

İbn Müflih el-Makdisî, el-Maḳṣadü’l-erşed (nşr. Abdurrahman b. Süleyman el-Useymin), Riyad 1410/1990, I, 166-167.

Uleymî, el-Menhecü’l-aḥmed (nşr. M. Muhyiddin Abdülhamîd), Beyrut 1403/1983, II, 8-10.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 576.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, II, 261.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 311.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 57.

Ziriklî, el-Aʿlâm, I, 196.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, I, 166.

M. Ebû Zehre, İbn Ḥanbel, Kahire 1981, s. 192-196.

Sezgin, GAS (Ar.), I/3, s. 233-235.

K. Avvâd, Aḳdemü’l-maḫṭûṭâti’l-ʿArabiyye fî mektebâti’l-ʿâlem, Bağdad 1982, s. 166-167.

Sâlihiyye, el-Muʿcemü’ş-şâmil, II, 292-293.

Ziāuddin Ahmad, “Abū Bakr al-Khallāl-The Compiler of the Teachings of Imām Ahmad b. Hanbal”, IS, IX (1970), s. 245-254.

H. Laoust, “al-K̲h̲allāl”, EI² (İng.), IV, 989-990.