HALVÂNÎ

Buharalıdır. Babası helva yapıp sattığı için Halvânî (Halvâî) nisbesiyle anılır. Ebû Abdullah Guncâr el-Buhârî, Ebû Sehl Ahmed b. Muhammed el-Enmâtî ve Ebû Ali Hüseyin b. Hıdır en-Nesefî gibi âlimlerden ders okudu. Aralarında Şemsüleimme es-Serahsî, Ebü’l-Usr el-Pezdevî, Ebü’l-Yüsr el-Pezdevî, Ebû Bekir Muhammed b. Ali ez-Zerencerî ve oğlu Bekir b. Muhammed ez-Zerencerî, Muhammed b. Hasan en-Nesefî, Abdülazîz b. Muhammed en-Nahşebî’nin bulunduğu birçok talebe yetiştirdi. Özellikle fıkıh alanında derin bilgi sahibi olan Halvânî, kendi zamanında Buhara yöresinde Hanefî âlimlerinin en önde geleniydi. Kemalpaşazâde onu “meselede müctehid” âlimlerden sayar.

Halvânî’nin vefat yeri ve tarihi konusunda farklı rivayetler mevcuttur. Talebesi Abdülazîz b. Muhammed en-Nahşebî, Şâban 452’de (Eylül 1060) Keş’te vefat ettiğini söylerken Sem‘ânî aynı yerde 448 (1056) veya 449 (1057) yılında öldüğünü ve Buhara’ya götürülerek Kelâbâz mahallesinde defnedildiğini, Zehebî ise Şâban 456’da (Ağustos 1064) Buhara’da öldüğünü kaydetmektedir.

Eserleri. 1. el-Mebsûṭ. Fıkha dair olan eserin Süleymaniye Kütüphanesi’nde bir nüshası mevcuttur (Ayasofya, nr. 1381). Sekiz cüzden meydana gelen eserin başından iki yaprak eksik olup 224. yaprağa kadar bir müstensih, 764. yaprağa kadar olan bölümü bir başka müstensih tarafından istinsah edilmiş ve burada el-Mebsûṭ’un son cüzünün tamamlandığı belirtilmiştir. Ancak kitaba daha sonra kimin tarafından yazıldığı bilinmeyen bir cüz daha eklenmiştir.

2. Meclis min mecâlisi Şemsi’l-eʾimme el-Ḥalvânî fî ṣıfati eşrâṭi’s-sâʿa ve maḳāmâti’l-ḳıyâme. İki nüshası tesbit edilen eserin Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki yazmada (Esad Efendi, nr. 1446/3, vr. 43^a-73^b) bu şekilde kaydedilen adı Bibliothèque Nationale’deki nüshada (nr. Arabe 2800, vr. 442^b-465^b) Ṣıfatü eşrâṭi’s-sâʿa ve maḳāmâti’l-ḳıyâme olarak geçer. Kitabın başında verilen bilgiden anlaşıldığına göre Halvânî’nin imlâ ettirdiği bu eser, talebesi Serahsî tarafından düzenlenmiştir. Bundan dolayı Kâtib Çelebi (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1079), Brockelmann (GAL Suppl., I, 638) ve Muhammed Hamîdullah (İA, X, 503-504) eseri Serahsî’ye nisbet etmişlerdir. Nitekim sadece Paris nüshasını gören Zeki Sarıtoprak da kitabı Serahsî’ye nisbet ederek Ṣıfatü eşrâṭi’s-sâʿa adıyla yayımlamıştır (Kahire 1414/1993).

Kâtib Çelebi, Halvânî’nin Fetâvâ adlı bir eseri bulunduğunu kaydetmekte (Keşfü’ẓ-ẓunûn, II, 1224) ve Süleymaniye Kütüphanesi’ndeki (Serez, nr. 1166) Münteḫabü’l-fetâvâ adlı eser ona nisbet edilmekteyse de Şemsüleimme es-Serahsî (ö. 483/1090), Kādîhan (ö. 592/1196) ve Burhâneddin el-Mergīnânî (ö. 593/1197) gibi daha sonra yaşamış âlimlerden nakillerde bulunulması eserin Halvânî’ye nisbetini imkânsız kılmaktadır. Kâtib Çelebi Halvânî’nin ayrıca şu eserlerini de zikreder: Şerḥu Edebi’l-ḳāḍî li-Ebî Yûsuf, Şerḥu’l-Câmiʿi’l-kebîr, Şerḥu’l-Ḥiyel li’l-Ḫaṣṣâf, Şerḥu’s-Siyeri’l-kebîr, eş-Şürûṭ, el-Fevâʾid, Kitâbü’l-Kesb, Kitâbü’n-Nafaḳāt, el-Vâḳıʿât (Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 46, 568, 695; II, 1014, 1046, 1298, 1452, 1467, 1999).

BİBLİYOGRAFYA

Halvânî, Meclis min mecâlisi Şemsi’l-eʾimme el-Ḥalvânî (nşr. Zeki Sarıtoprak, Serahsî, Ṣıfatü eşrâti’s-sâʿa adıyla), Kahire 1414/1993, nâşirin önsözü.

İbn Mâkûlâ, el-İkmâl, III, 111, 303.

Sem‘ânî, el-Ensâb, IV, 193, 194.

Zehebî, Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XVIII, 177-178.

Kureşî, el-Cevâhirü’l-muḍıyye, II, 429-430.

İbn Kutluboğa, Tâcü’t-terâcim, s. 35.

Kemalpaşazâde, Beyânü Ṭabaḳāti’l-müctehidîn, Ankara Cebeci Halk Ktp., nr. 678, vr. 62^b.

Taşköprizâde, Mevzûâtü’l-ulûm, I, 734.

Temîmî, eṭ-Ṭabaḳātü’s-seniyye, s. 345-346.

Keşfü’ẓ-ẓunûn, I, 46, 568, 695; II, 1014, 1046, 1079, 1224, 1298, 1452, 1467, 1999.

Leknevî, el-Fevâʾidü’l-behiyye, s. 95-96.

Brockelmann, GAL Suppl., I, 638.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 577.

Ziriklî, el-Aʿlâm, IV, 14.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, V, 243.

Ahmet Özel, Hanefi Fıkıh Âlimleri, Ankara 1990, s. 39.

M. Hamidullah, “Serahsî”, İA, X, 503-504.