HANBEL b. İSHAK

193 (809) yılında doğdu. Ebû Nuaym Fazl b. Dükeyn, Abdullah b. Zübeyr el-Humeydî, Affân b. Müslim, Süleyman b. Harb, Ebü’l-Velîd et-Tayâlisî, Ali b. Ca‘d ve Ahmed b. Hanbel gibi muhaddislerden hadis tahsil etti; fıkıh ve tarih ilimlerinde de söz sahibi oldu. Kendisinden Ebû Bekir el-Hallâl, Ebü’l-Kāsım el-Begavî, İbn Sâid el-Hâşimî, Muhammed b. Mahled, Ebû Ca‘fer İbnü’l-Bahterî ve Ebû Amr İbnü’s-Semmâk gibi muhaddisler rivayette bulundular. Ahmed b. Hanbel’in amcazadesi olması sebebiyle onun evinde ve ilim meclislerinde daha çok bulundu ve fıkhî görüşlerini tesbit etti. İbn Hanbel’in hayatıyla ilgili hususların önemli bir kısmı kendisinden rivayet edilmiştir. Hanbel b. İshak, Ahmed b. Hanbel’den duyarak kaleme aldığı bazı dinî meseleler (mesâil) için tek kaynaktır. Özellikle mihne olayı esnasında Ahmed b. Hanbel’in talebelerle görüşmesi ve onlara hadis rivayet etmesi yasaklandığı sıralarda iki oğlu Sâlih ve Abdullah ile Hanbel b. İshak onun yegâne öğrencileri oldular ve beş yıl kadar süren bu dönemde el-Müsned’inin tamamını kendisinden okudular. Hanbel b. İshak’ın belirttiğine göre el-Müsned’in tamamını ondan sadece bu üçü okumuştur (İbnü’l-İmâd, II, 163). Ahmed b. Hanbel gibi son derece mütevazi bir hayat süren İbn İshak, Bağdat’ta yaşamakla beraber zaman zaman Bağdat yakınlarındaki Ukberâ ve Vâsıt’a giderek hocasından derlediği “mesâil”i rivayet etti. Güvenilir bir hadis âlimi olduğu belirtilen Hanbel b. İshak Cemâziyelevvel 273’te (Ekim 886) Vâsıt’ta vefat etti. Kaynaklarda, onun Ubeydullah veya Abdullah adlı bir oğlunun kendisinden rivayette bulunduğu zikredilmektedir.

Eserleri. 1. Kitâbü’l-Fiten. Zehebî’nin dördüncü cüzünü okuduğunu söylediği (Târîḫu’l-İslâm, s. 343) eserin bir bölümü Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de bulunmaktadır (Mecmua, nr. 38/4, vr. 44^a-57^b).

2. Miḥnetü İbn Ḥanbel (Ẕikru Miḥneti’l-İmâm Aḥmed b. Ḥanbel). Bir nüshası Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’de kayıtlı olan eser (Mecmua, nr. 48/4, ikinci kısım, vr. 90-108) Muhammed Nağş tarafından yayımlanmıştır (Kahire 1397/1977).

3. Cüzʾ. Hanbel b. İshak’ın rivayet ettiği hadisleri ihtiva eden eserin nüshaları Dârü’l-kütübi’l-Mısriyye’de (nr. 19142 b. [mecmua içinde]) ve Dârü’l-kütübi’z-Zâhiriyye’dedir (Mecmua, nr. 34, vr. 194^a-216^b). Millet Kütüphanesi’nde bulunan (Feyzullah Efendi, nr. 2169, vr. 126^a-134^b) ve talebesi Ebû Amr İbnü’s-Semmâk tarafından rivayet edilen el-Fevâʾid fi’l-ḥadîs̱ adlı risâle de muhtemelen aynı cüzdür.

4. Târîḫ. Ahmed b. Hanbel ve Yahyâ b. Maîn gibi muhaddislerden bahsettiği ve hadis râvilerinin durumunu incelediği kaydedilen eserden (Hatîb, Târîḫu Baġdâd, VIII, 287; a.mlf., el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî, II, 274) Zehebî faydalanmıştır (Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 51; Târîḫu’l-İslâm, s. 343). Hanbel b. İshak’ın, Ahmed b. Hanbel’in fetva ve görüşlerini derlediği “Mesâ’il”inin günümüze ulaşmadığı anlaşılmaktadır.

BİBLİYOGRAFYA

Hatîb, Târîḫu Baġdâd, VIII, 286-287.

a.mlf., el-Câmiʿ li-aḫlâḳı’r-râvî ve âdâbi’s-sâmiʿ (nşr. Muhammed Acâc el-Hatîb), Beyrut 1412/1991, II, 274.

İbn Ebû Ya‘lâ, Ṭabaḳātü’l-Ḥanâbile, I, 143-145.

İbnü’l-Cevzî, el-Muntaẓam, V, 89.

Zehebî, Teẕkiretü’l-ḥuffâẓ, II, 600-601.

a.mlf., Aʿlâmü’n-nübelâʾ, XIII, 51-53.

a.mlf., Târîḫu’l-İslâm: sene 261-280, s. 343.

İbn Tağrîberdî, en-Nücûmü’z-zâhire, III, 70.

İbnü’l-İmâd, Şeẕerât, II, 163-164.

Hediyyetü’l-ʿârifîn, I, 338.

Kehhâle, Muʿcemü’l-müʾellifîn, IV, 86-87.

Sezgin, GAS, I, 507, 510.

M. Nâsırüddin el-Elbânî, Fihrisü maḫṭûṭâti Dâri’l-kütübi’ẓ-Ẓâhiriyye, Dımaşk 1390/1970, s. 260.

Cezzâr, Medâḫilü’l-müʾellifîn, I, 395.

Kettânî, er-Risâletü’l-müstetrafe (Özbek), s. 176, dipnot 17.